της Τζίνας Σωτηροπούλου

Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο

Ο πολιτισμός της Δυτικής Αφρικής «ρίζωσε» στο Λονδίνο | Ο Diébédo Francis Kéré σχεδίασε το εφήμερο Περίπτερο της Γκαλερί Σερπεντάιν στο Λονδίνο

Ανθρωποκεντρικοί αντικατοπτρισμοί και οικολογικές ανησυχίες συγχρωτίζονται με αναπνοές συλλογικότητας και κοινοτικής αλληλεγγύης, προβάλλοντας στο λονδρέζικο ανάγλυφο την πολιτισμική ταυτότητα της Δυτικής Αφρικής.

«Η εμπειρία του να μεγαλώνεις σε απομακρυσμένο χωριό σε κάνει να συνειδητοποιείς τις κοινωνικές, βιώσιμες και πολιτιστικές επιπτώσεις του σχεδιασμού. Πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική έχει την δύναμη να εκπλήσσει, να ενώνει και να εμπνέει ενόσω στοχάζεται πάνω σε σημαντικά ζητήματα όπως η κοινότητα, η οικολογία, η οικονομία», υποστηρίζει ο Diébédo Francis Kéré, ο πρώτος αφρικανός αρχιτέκτονας που σχεδιάζει το δέκατο έβδομο Περίπτερο της Γκαλερί Σερπεντάιν.

Η κουλτούρα της Μπουρκίνα Φάσο αντανακλάται στον κοινόχρηστο ανεπιτήδευτο χώρο χαμηλής τεχνολογίας στους Κήπους του Κένσινγκτον και οικοδομείται πάνω στην αρχιτεκτονική απεικόνιση του «δέντρου» – συμβολικού σημείου συνάντησης στον γενέθλιο τόπο του το Γκάντο.

Τα φυλλώματά του, ξύλινες τριγωνικές γεωμετρίες, αποτυπώνουν φωτοσκιασμένα μοτίβα στο δάπεδο καλύπτοντας την εσωτερική πλευρά ενός ελλειψοειδούς στεγάστρου ακτίνας 12 μέτρων. Στον πυρήνα του ομόκεντρου χαλύβδινου χωροδικτυώματος: ένα απρόσμενο ξέφωτο. Η διάτρητη κοίλη χοάνη οδηγεί σε έναν μεταλλικό «κορμό» που ριζώνει στο έδαφος, για να θυμηθούμε την φιλόσοφο Σιμόν Βέιλ και την «Ανάγκη για Ρίζες». Ανάγκη για επανασύνδεση με το παρελθόν ενδυναμώνοντας την κοινότητα.

Με την μορφή ηλιόλουστου δακτυλίου ή κυλινδρικού καταρράκτη -από τις λίγες φορές που η λονδρέζικη βροχή εντάσσεται αρμονικά στο Περίπτερο- η φύση εισέβαλε στον υπαίθριο χώρο βελτιώνοντας το μικροκλίμα. Το βρόχινο νερό συλλέχτηκε για άρδευση, μέσω ενός συστήματος αποστράγγισης σε μια δεξαμενή ανακύκλωσης.

«Τα έργα μου επικεντρώνονται στο κλίμα και στην ενέργεια. Είναι σημαντικό να εισαγάγουμε δομές που αγκαλιάζουν τον φυσικό εξαερισμό και το φως της ημέρας όχι μόνο για τις υποανάπτυκτες περιοχές αλλά και για πόλεις όπως το Λονδίνο. Η αλληλεπίδραση του φωτός και της σκιάς δημιουργεί μια ζωντανή ατμόσφαιρα στο Περίπτερο. Όταν ένα σύννεφο περνάει από πάνω ή ο ήλιος αρχίζει να δύει, οι σκιές κινούνται. Η αρχιτεκτονική ανταποκρίνεται είτε προστατεύοντας από το υπερβολικό φως του ήλιου, είτε δημιουργώντας επιφάνειες και ανοίγματα όπου εισέρχεται και αντανακλάται το φως. Η αρχιτεκτονική γίνεται δυναμική όπως η φύση».

Κάτω από το στέγαστρο, οριοθετώντας το μέσα και το έξω, τέσσερεις τοίχοι καμπυλώνουν. Συναρμολογούνται από τριγωνικά προκατασκευασμένα ξύλινα στοιχεία, διακριτικά σμιλευμένα μοτίβα σε έντονο μπλε indigo.Το «επίσημο» χρώμα της Δυτικής Αφρικής-πυρήνας της αφρικανικής κλωστοϋφαντουργίας- φοριέται σε γιορτινές περιστάσεις: «Σκέφτηκα, μιας και έρχομαι στο Λονδίνο, να φορέσω τα καλύτερά μου ρούχα».

Ευθεία αναφορά στις παραδοσιακές τεχνικές βαφής υφασμάτων σε χρώμα λουλακί (indigo), απαντά στους νομάδες Τουαρέγκ της Σαχάρας, στους Γιορούμπα της Νιγηρίας, στους Μαντίγκ του Μάλι, στους Μόσι και Ντιούλα της Μπουρκίνα Φάσο. Στοιχείο του «αφροπολιτισμού», κατά τον καμερουνέζο στοχαστή Ασίλ Μπεμπέ, μιας και τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται από αφρικανικούς καλλιτέχνες όπως ο Αμπντουλάιγ Κονατέ στις ταπετσαρίες του και ο Αμπουμπακάρ Φοφανά στα κλωστοϋφαντουργικά του έργα. Ο τελευταίος, στο πλαίσιο της documenta 14 στην Αθήνα, έβαψε ένα κοπάδι από 54 πρόβατα, ένα για κάθε χώρα της Αφρικής, σε ίντιγκο.

Αφρική

Ο Ντιεμπεντό Φρανσίς Κερέ γεννήθηκε το 1965 στο χωριό Γκάντο της Μπουρκίνα Φάσο. Η «χώρα των έντιμων ανθρώπων», γαλλική αποικία ως το 1960, αν και τέταρτη χώρα της Αφρικής σε παραγωγή χρυσού, είναι μια από τις φτωχότερες του κόσμου. Το σχολείο του, σαράντα χιλιόμετρα περπάτημα. «Θυμάμαι την προσπάθεια που έκανα να συγκεντρωθώ στην τάξη. Ήταν τόσο ζεστά και σκοτεινά, υπήρχαν μόνο μερικά μικρά παράθυρα στις όψεις. Τότε άρχισα να σκέφτομαι πώς μπορεί να κατασκευαστεί διαφορετικά ένα σχολείο».

Χάρη σε υποτροφία γερμανικού ιδρύματος, μέσω της ξυλουργικής σπούδασε αρχιτεκτονική στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί αγάπησε την ρατιοναλιστική αρχιτεκτονική του less is more του Μις βαν ντερ Ρόε. Ίσως γιατί στην αφρικανική αρχιτεκτονική οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτό που μπορούν: λάσπη και κλαδιά.  Μαθαίνουν να κάνουν περισσότερα με λιγότερα. «Η Αφρική είναι η ήπειρος του μέλλοντος και η ιδέα της Δύσης για την Αφρική και τους Αφρικανούς πρέπει να αναθεωρηθεί». Ο ίδιος αναζητά την αφρικανική του ταυτότητα μέσω της αρχιτεκτονικής της κοινωνικής δέσμευσης και ονειρεύεται μια Αφρική με πρόσβαση στην εκπαίδευση.

Αναλογίζεται τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Επενδύει στη βιωσιμότητα, την ανθεκτικότητα και την οικονομία. Αναπτύσσει νέες τεχνικές δόμησης και καινοτόμα χρήση υλικών, εκσυγχρονίζοντας τις παραδοσιακές κατασκευαστικές μεθόδους. Αντικαθιστά το μπετόν με τοπικά ενισχυμένα τούβλα από λάσπη. «Πάντα εντυπωσιαζόμουν από το πώς ο ακατέργαστος πηλός από τη γη μπορεί να μεταμορφωθεί και να γίνει κάτι που διαμορφώνει χώρο».

Η διεθνής αναγνώριση ήρθε το 2004 με το βραβείο Aga Khan για την Αρχιτεκτονική για το δημοτικό σχολείο στο χωριό του. Το πρώτο του έργο χτίστηκε το 2001 με τη στήριξη της Κοινότητας και του νεοσύστατου Ιδρύματος «Τούβλα για Σχολείο στο Γκάντο». «Ήρθα σε επαφή με το κτίσιμο σε πολύ μικρή ηλικία. Στο χωριό όπου μεγάλωσα, το κτίσιμο είναι μια συλλογική δραστηριότητα». Από το 2005 είναι επικεφαλής του γραφείου Kéré Architecture με έδρα το Βερολίνο και έργα στην Μπουρκίνα Φάσο, στο Μάλι, την Κίνα, τη Μοζαμβίκη, την Κένυα, το Τόγκο, το Σουδάν, την Γερμανία και την Ελβετία. Το σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Lycée Schorge στην Κουντουγκού της Μπουρκίνα Φάσο (2016) είναι υποψήφιο για το φετινό βραβείο Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Ντιζάιν του Λονδίνου.

Κοινοτική αλληλεγγύη

Από τις 5 Ιουλίου ως τις 23 Αυγούστου, οι Κήποι του Κένσινγκτον μύρισαν αλληλεγγύη και συνεργατικότητα. Οκτώ Τετάρτες στη σειρά, στη μία το μεσημέρι, το εφήμερο Περίπτερο της Serpentine Gallery φιλοξένησε δημόσιες συζητήσεις μικρών λονδρέζικων κοινοτικών επιχειρήσεων κάτω από τον γενικό τίτλο «Ριζοσπαστική Κουζίνα». Τα κοινωνικά συστατικά της ιδιόμορφης αυτής «συλλογικής» κουζίνας μπλέχτηκαν με τις πολυπολιτισμικές συνταγές του αναδυόμενου εστιατορίου Mazí Mas, μιας κοινωνικής επιχείρησης που ιδρύθηκε το 2014 από την ελληνοαμερικανίδα Νίκη Κόπκε και την οποία διαχειρίζονται γυναίκες μετανάστριες και πρόσφυγες.

Γύρω από το «δέντρο» του Κερέ, οι συνδαιτυμόνες – απολαμβάνοντας συμμετοχικά γεύματα- ανέδειξαν ζητήματα όπως η φτώχεια, η μετανάστευση, το δικαίωμα στην κατοικία, ο εξευγενισμός περιοχών του Λονδίνου, η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η μητρότητα, ο ρόλος της γυναίκας. Στόχος η δημιουργία μιας ουσιαστικής κοινωνικής αλλαγής με έμφαση στην οικοδόμηση της ανθεκτικότητας των κοινοτήτων.

Αρκετές από τις οργανώσεις που φιλοξενήθηκαν απευθύνονται σε γυναίκες. Από την «Women for Refugee Women» που επιδιώκει την διασφάλιση της δικαιοσύνης και της αξιοπρέπειας στην αντιμετώπιση των γυναικών και των παιδιών που ζητούν άσυλο στο Ηνωμένο Βασίλειο και το «You Make it!», μια πρωτοβουλία για την καταπολέμηση της ανεργίας μέσω επιμόρφωσης, πρακτικής άσκησης και ψυχολογικής υποστήριξης, μέχρι το «Nzinga Effect»: μια ψηφιακή πλατφόρμα στην οποία γράφονται ιστορίες των γυναικών της Αφρικής από τις ίδιες τις γυναίκες με σκοπό να αλλάξουν την αφήγηση για την Αφρική και τη θέση της στον κόσμο, για τον ρόλο της γυναίκας και του ρατσισμού.

Με ολοφάνερη την υποβάθμιση όλο και περισσοτέρων γειτονιών του Λονδίνου και νωπή την τραγωδία στο πύργο Γκρένφελ, το Περίπτερο της Serpentine Gallery φιλοξένησε τους «Αρχιτέκτονες για την Κοινωνική Κατοικία» (ASH), συλλογικότητα που ανταποκρίνεται αρχιτεκτονικά στην λονδρέζικη κρίση στέγης, παρέχοντας συμβουλές και εναλλακτικές βιώσιμες λύσεις. Σε σύμπραξη με το κίνημα Focus E15, που συστάθηκε το 2013 μετά από τελεσίγραφο για έξωση σε ομάδα νεαρών μητέρων, οι οποίες -λόγω των περικοπών στο επίδομα στέγασης και έλλειψης οικονομικά προσιτής στέγης-ενημερώθηκαν ότι έπρεπε να αποδεχτούν ιδιωτικές ενοικιαζόμενες κατοικίες στο Μάντσεστερ, το Χέιστινγκς και το Μπέρμιγχαμ.

Εκεί βρέθηκε τέλος το «Build Up», κοινωνική επιχείρηση που δίνει την δυνατότητα σε νέους (6 – 20 ετών) να ηγηθούν κατασκευαστικών έργων μικρής κλίμακας στην κοινότητά τους αλλά και το «People’s Fridge», το πρώτο κοινοτικό λονδρέζικο ψυγείο με έδρα στο Pop Brixton. Ένα δημόσιο ψυγείο όπου άνθρωποι και επιχειρήσεις μπορούν να δωρίσουν φαγητό που περισσεύει για αυτούς που το έχουν ανάγκη.

Diébédo Francis Kéré: Serpentine Pavilion 2017

23 Ιουνίου – 8 Οκτωβρίου