Η Βασιλική Λιανού μελετά το εμβληματικό μυθιστόρημα του Albert Camus “Η Πανούκλα” που εκδόθηκε το 1947, και προβληματίζεται για τις αλλοιώσεις του αστικού ιστού σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, για το πώς δηλαδή ένα έκτακτο γεγονός εισέρχεται στην πόλη και αλλάζει τις δομές της, τόσο χωρικά όσο και ανθρωπολογικά.

Με αφορμή τη σημερινή κατάσταση, το βιβλίο του Camus είναι πιο επίκαιρο από ποτέ και το δοκίμιο της Βασιλικής Λιανού αποτελεί εξαιρετική τροφή για σκέψη σε ό,τι αφορά τις πρακτικές κατοίκησης στην πόλη κα τις τακτικές οργάνωσης της ζωής των κατοίκων υπό τις συνθήκες του κατεπείγοντος και υπό το πρίσμα της προσωρινότητας, που αναδεικνύουν την πόλη ως μια σύνθετη κοινωνική, χωρική και πολιτισμική κατασκευή. 

Αλλοιώσεις του αστικού ιστού μέσα σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης: Το παράδειγμα της “Πανούκλας”

της Βασιλικής Λιανού

Το παράδειγμα της «Πανούκλας» στο έργο του Albert Camus που μελετάται, αποτελεί μία επινόηση του συγγραφέα για να δοκιμάσει τους ανθρώπους σε μια ακραία και πειραματική κατάσταση, αυτή της Πανούκλας, που του επιτρέπει να εξετάσει τι συμβαίνει στις ανθρώπινες κοινωνίες σε μια περίοδο κρίσης, καθώς η κατάσταση αυτή εγκαθιστά το φόβο και τον πανικό στους ανθρώπους και αποκαλύπτει το αληθινό πρόσωπό τους. Η πανούκλα είναι μία πηγή δυστυχίας, «μια μάστιγα παρά μια ασθένεια»¹ και αυτό απαιτεί τη δημιουργία μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης.

Το παρόν δοκίμιο εξετάζει πώς ένα έκτακτο γεγονός, και στη συγκεκριμένη περίπτωση η ασθένεια της πανούκλας αναδιατάσσει την πόλη Οράν και το είδος των αλλαγών που αυτό συνεπάγεται, τόσο χωρικά όσο και ανθρωπολογικά. Η Πανούκλα είναι «το τέρας που καταβροχθίζει το Οράν», η υποδοχή αυτού του έκτακτου γεγονότος στην πόλη εμφανίζεται βίαια και επιδρά στην πόλη μόνιμα, με μία σειρά έκτακτων μέτρων που ακολουθούν. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επιβολή όρων υγιεινής επιβάλλει και ένα αστικό πρόγραμμα για την πόλη, αναδεικνύοντας όψεις της διαμονής και της κατοίκησης μέσα στον αστικό ιστό.

«Τη μέρα που οι νεκροί έφτασαν στους τριάντα, ο Μπερνάρ Ριέ κοιτούσε την επίσημη εντολή που του έδινε να διαβάσει ο έπαρχος (…) Η εντολή έλεγε: «Να κηρυχτεί κατάσταση εκτάκτου ανάγκης λόγω πανούκλας. Η πόλη να κλείσει». Η καθημερινή απειλή του θανάτου και ο εγκλεισμός της πόλης μέσα στα ψηλά τείχη της αλλάζουν τα συναισθήματα των ανθρώπων και καθιστούν την πανούκλα μία συλλογική υπόθεση και ένα θέμα που αφορά ολόκληρη την κοινωνία, αφού γίνεται αδύνατη κάθε είσοδος στην πόλη αλλά και κάθε διαφυγή. Ο ξαφνικός χωρισμός των ανθρώπων που συνεπάγεται, υπό το πρίσμα της προσωρινότητας, είναι μια από τις κυριότερες συνέπειες αυτού του αποκλεισμού.

Η προσωρινότητα αυτή, είναι που διατηρεί και ζωντανό το αίσθημα της εγκαθίδρυσης ξανά της προηγούμενης κατάστασης. Αίσθημα που δημιουργείται λόγω της νοσταλγίας όσων θυμούνται την παλιά πόλη, ως αποτέλεσμα λήθης ενός άλλου παρελθόντος. «Έτσι, το πρώτο πράγμα που έφερε η πανούκλα στους συμπολίτες μας ήταν το αίσθημα της εξορίας (…) αυτό το κενό που είχαμε μέσα μας, αυτή η ξεχωριστή συγκίνηση, ο παράλογος πόθος να ξαναγυρίζεις στα παλιά ή να επισπεύδεις το χρόνο, αυτά τα πύρινα βέλη της μνήμης». Η προσωρινή κατάσταση θα μονιμοποιηθεί για πολλούς μήνες.

Η πόλη βρίσκεται σε «καραντίνα», κλείνει τις πύλες της και παύει πλέον να συνδέεται με την υπόλοιπη χώρα με τα συνήθη μέσα επικοινωνίας, καθώς απαγορεύεται κάθε είδους αλληλογραφίας, λόγω του κινδύνου μετάδοσης του μικροβίου μέσω των επιστολών, αλλά και οι υπεραστικές τηλεπικοινωνίες με σκοπό να χρησιμοποιούνται μόνο σε επείγουσες περιπτώσεις, επιτρέποντας ως μόνο μέσο επικοινωνίας τα τηλεγραφήματα. Οι αποκλεισμένοι κάτοικοι της πόλης είναι υποχρεωμένοι να αλλάξουν τις συνήθειές τους και για να αντιμετωπίσουν αυτή τη μάστιγα απαντούν με μέτρα προστασίας και πρόληψης, κινητοποιήσεις και αλληλεγγύη προς τους συνανθρώπους τους.

Επιπλέον σοβαρές αλλαγές συμβάλλουν στη «μεταμόρφωση»της πόλης. Λαμβάνονται μέτρα για τον περιορισμό της κυκλοφορίας και τον ανεφοδιασμό των οχημάτων. «Ο ανεφοδιασμός περιορίστηκε και η βενζίνη δινόταν με δελτίο», με αποτέλεσμα η κυκλοφορία στην πόλη να μειώνεται αισθητά και στο τέλος να γίνεται ανύπαρκτη. «Μπήκε στη μέση και η κερδοσκοπία, και τα είδη πρώτης ανάγκης που έλειπαν από την κανονική αγορά, εμφανίστηκαν στη μαύρη με αστρονομικές τιμές. Έτσι, οι φτωχές οικογένειες βρέθηκαν σε αξιοθρήνητη κατάσταση, ενώ οι πλούσιοι δε στερήθηκαν σχεδόν τίποτα».

Η πανούκλα, ως ένα έκτακτο γεγονός δυστυχίας μετασχηματίζει την πόλη και αλλάζει το περιεχόμενό της και κτιριολογικά. Η ανα-χρησιμοποίηση του χώρου μέσα στις συνθήκες του κατεπείγοντος αναδεικνύει σενάρια διαμονής και κατοίκησης μέσα στην πόλη επιτακτικά και απρόβλεπτα, μέσα σε έκτακτες ιστορικές συνθήκες για αυτή. Κτίρια και προαύλια σχολείων, μία σχολή νηπιαγωγών, το τελωνείο, το γήπεδο ποδοσφαίρου και άλλοι δημόσιοι χώροι της πόλης επιτάσσονται και μετατρέπονται σε βοηθητικά νοσοκομεία, καθώς οι πτέρυγες του νοσοκομείου της πόλης δεν επαρκούν για τα ολοένα και αυξανόμενα κρούσματα της πανούκλας. «Δεν είχε μείνει δημόσιος χώρος που να μην είχε μετατραπεί σε νοσοκομείο ή λοιμοκαθαρτήριο, και μόνο το κτίριο της Νομαρχίας σεβάστηκαν, επειδή το δικαίωμα του συναθροίζεσθαι προϋπέθετε την ύπαρξη κάποιου χώρου».

«Με τα πολλά, μπήκαν στο γήπεδο. Οι κερκίδες ήταν γεμάτες κόσμο, κι ο στίβος σκεπασμένος με εκατοντάδες κόκκινα αντίσκηνα: μέσα τους ξεχώριζες από μακριά μπόγους και στρώματα. (…) Κάτω από τις κερκίδες ήταν τα ντους, που τα είχαν τροποποιήσει για την περίσταση, και τα παλιά αποδυτήρια που είχαν μετατραπεί σε γραφεία και ιατρεία». Ουσιαστικά πρόκειται για χώρους καραντίνας, εξαναγκασμένης, προσωρινής διαμονής των ασθενών ως προστασία της υπόλοιπης πόλης από τη μόλυνση, αφού οι κίνδυνοι απομακρύνονται από την πόλη και τα υποκείμενα περιορίζονται σε αυτούς τους χώρους εγκλεισμού. Σε λίγο χρονικό διάστημα, ο χρόνος διαμονής στους θυρόκλειστους χώρους γίνεται αόριστος και η προσωρινότητα μονιμοποιείται.

Οι κάτοικοι ταυτίζονται με το νέο αστικό τοπίο. Ο φόβος θα παραλύσει τους κατοίκους της πόλης, αφού σιγά σιγά μετατρέπεται σε πανικό. Μέσα σε αυτή την κατάσταση πανικού, η μάστιγα καλύπτει τα πάντα, από την καρδιά της πόλης μέχρι και τις πιο απομονωμένες συνοικίες και φτάνει μέχρι και τις δημοτικές φυλακές, όπου η θνησιμότητα αγγίζει τα ύψη. «Για λόγους προφανείς, η πανούκλα έμοιαζε να πλήττει ιδιαίτερα εκείνους που ζούσαν ομαδικά, στρατιώτες, καλόγερους ή φυλακισμένους». Ακολουθούν τραυματικά αστικά επεισόδια, σκηνές βίας, λεηλασίας, πυρκαγιών αλλά και η υποχρεωτική συσκότιση. «Πάνω-κάτω εκείνη την εποχή αυξήθηκαν και τα κρούσματα πυρπόλησης (…) Οι φήμες έλεγαν πως ήταν άνθρωποι που έβγαιναν από την καραντίνα και, ξετρελαμένοι από τον πόνο και τη δυστυχία, έβαζαν φωτιά στο σπίτι τους με την ψευδαίσθηση πως έτσι θα σκοτώσουν την πανούκλα».

Αυτά τα γεγονότα αναγκάζουν τις αρχές να θεωρήσουν την πανούκλα ισοδύναμη με την κατάσταση πολιορκίας και να θέσουν σε εφαρμογή ανάλογους νόμους. «Το μοναδικό μέτρο που φάνηκε να κάνει κάποια εντύπωση στους κατοίκους, ήταν η υποχρεωτική συσκότιση. Από τις έντεκα και μετά, βυθισμένη στην ολοκληρωτική νύχτα, η πόλη μαρμάρωνε». Οι πύλες της πόλης δέχονται επιθέσεις, με αποτέλεσμα ανταλλαγή πυρών, τραυματίες αλλά και κάποιες αποδράσεις και όλη αυτή η κατάσταση του αναγκαστικού εγκλεισμού από την επιδημία γεννάει μια επαναστατική διάθεση στους κατοίκους της πόλης.

Όλο και περισσότεροι ενταφιασμοί, λαμβάνουν χώρα με μία ακόμη πιο γρήγορη καθιερωμένη πομπή, μέχρις ότου ελλείψει φέρετρων, η μεταφορά των πτωμάτων γίνεται μέσα σε ασθενοφόρα και έπειτα μέσα στα τραμ ώστε να αδειαστούν σε δύο κοινές τάφρους (μία για κάθε φύλο) που στη συνέχεια μετατρέπεται σε μία, αφού τα πτώματα σωριάζονται το ένα πάνω στο άλλο, χωρίς να τηρούνται τα προσχήματα, με τρόπο τέτοιο που «βεβηλώνει» το «ιερό» που απαιτεί η περίσταση. Λίγο αργότερα μπαίνει σε λειτουργία το αρχαίο καμίνι της πόλης, ενώ πολλοί νεκροί εν καιρώ ειρήνης γνωρίζουν μεταθανάτια έξωση και τα λείψανά τους παίρνουν το δρόμο για το κρεματόριο.

Αυτή η πειραματική κατάσταση και ο όρος της «πανούκλας» που εξετάζει μεταφορικά ο Albert Camus, συγγενεύει με όρους όπως: αρρώστια, σεισμός, πυρετός, επιδημία, μάστιγα, πόλεμος, αλλά ακόμη και με κάθε σύγχρονη κατάσταση που γεννά σε μία πόλη συνθήκες έκτακτης ανάγκης, όπως είναι αυτή της κρίσης χρέους, της τρομοκρατίας και κάθε φυσικής καταστροφής. Αυτή η συγγένεια των όρων υποδηλώνεται από τον συγγραφέα στο παρακάτω χωρίο του έργου : «Οι συμφορές δεν είναι ασυνήθιστες, όμως κανείς δεν τις πιστεύει ώσπου να του πέσουν κατακέφαλα. Και στον κόσμο υπάρχουν και επιδημίες και πόλεμοι, που βρίσκουν πάντα απροετοίμαστους τους ανθρώπους».

Η πανούκλα ως ένα έκτακτο γεγονός δυστυχίας, αλλά και κάθε άλλη κρίση που εμφανίζεται αποτυπώνεται στο αστικό τοπίο και επιδρά στη ζωή των κατοίκων μόνιμα. Η πανούκλα ως μάστιγα, άφησε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας και κυρίως στην Ευρωπαϊκή, ανεξίτηλα το συναίσθημα του τρόμου. «Γιατί ο Ριέ γνώριζε κάτι που το αγνοούσε το χαρούμενο πλήθος, πως ο βάκιλος της πανούκλας δεν πεθαίνει ούτε χάνεται ποτέ, (…) μπορεί να μείνει δεκάδες χρόνια ναρκωμένος στα έπιπλα και στα ρούχα περιμένοντας υπομονετικά μέσα στα δωμάτια, τα υπόγεια, τα σεντούκια, τα μαντίλια, τα χαρτιά, και πως θα ‘ρχόταν ίσως μια μέρα που η πανούκλα, για να βασανίσει ή για να διδάξει τους ανθρώπους, θα ξυπνούσε και πάλι τα ποντίκια της και θα τα ‘στελνε να ψοφήσουν μέσα σε μια ευτυχισμένη πόλη». Οι πρακτικές κατοίκησης στην πόλη και οι τακτικές οργάνωσης της ζωής των κατοίκων υπό τις συνθήκες του κατεπείγοντος, αναπεριγράφουν την ιστορία της πόλης, με την τελευταία να αναδιατάσσεται χωρικά και ανθρωπολογικά ενώ παράλληλα αναδεικνύουν την πόλη ως σύνθετη κοινωνική, χωρική και πολιτισμική κατασκευή.

¹ Η γαλλική λέξη που χρησιμοποιείται για την πανούκλα «lapeste» και την οποία χρησιμοποιεί στο πρωτότυπο ο Albert Camus, προέρχεται από τη λατινική λέξη «pestis», η οποία σημαίνει – χωρίς υποχρεωτικά να κάνει λόγο για αρρώστια – μάστιγα, πηγή δυστυχίας.

Βιβλιογραφία

Albert Camus, Η πανούκλα, Futuropolis, 2010

Δοκίμια-επιστημονικά άρθρα

Dr. Férial Salih Omar, Etude des aspects de la peur dans «La Peste» d’Albert Camus http://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=109611

Dominique Matanga, Le métafictif  dans la peste d’Albert Camus http://w3.gril.univ-tlse2.fr/analyses/A2005/08.%20Dominique%20MATANGA%20111-132.pdf

Rosa Alice Caubet, Idéologie/Maladie. Essai de lecture critique de La Peste de Camus https://periodicos.ufsc.br/index.php/fragmentos/article/view/4731

Μεταπτυχιακές εργασίες

Ali Tebbani, L’ambivalence du projet idéologique dans La Peste d’Albert  Camus, Université Mentouri-Constantine, Ecole Doctorale de Français, Pole Est, Antenne Mentouri, Μάρτιος 2007 http://bu.umc.edu.dz/theses/francais/TEB100031.pdf

Ιστοχώροι

http://www.lapeste.fr/etude-de-la-peste/

https://fr.wikipedia.org/wiki/La_Peste

Ημερίδες
Ημερίδα : Πολιτικές στέγασης και πρακτικές κατοίκησης σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, Αμφιθέατρο Αρχιτεκτονικής Σχολής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Επιστημονική Επιμέλεια: Κοτιώνης Ζ., Μπαρκούτα Γ., Αντωνίου Α., Βόλος 14/12/2016.

Η Βασιλική Λιανού γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα και στον Πύργο Ηλείας. Αποφοίτησε από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο Βόλο και αυτή τη στιγμή εκπονεί τη διπλωματική της εργασία στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετα-Βιομηχανικός Σχεδιασμός: Σχεδιαστικές και Καλλιτεχνικές Πρακτικές για την Παραγωγή της Καθημερινής Ζωής» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η επαγγελματική της εμπειρία περιλαμβάνει συνεργασία με αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται κυρίως στη μικρή κλίμακα και στη σχέση που διαμορφώνει γύρω από τη σωματικότητα και τα σωματικά ενεργήματα, η οποία οδηγεί παράλληλα σε έναν τρόπο σκέψης σχετικά με την κατασκευασιμότητα. Εξίσου ενδιαφέρον δείχνει για το φυσικό τοπίο και το πώς αυτό συνδιαλέγεται με το τεχνητό, καθώς και για τη σκηνογραφία και τις εικαστικές τέχνες.