Πάνος Νικολής Τζελέπης, …στον καιρό των σουλτάνων… Χρονικά της Πόλης, Ιστορίες του Νταή Σταβρή, 1965 | Ένας Νταής, Ιστορίες του Νταή Σταβρή Βιβλίο Β’ Χρονικά της Πόλης του τέλους του 19^ου αιώνα, Απ’ την ζωή των Ταπεινών, 1971 | επανέκδοση: εκδόσεις Τροχαλία, 2003 – εξαντλημένα | Βιβλία

της Ίριδας Λυκουριώτη | Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας

Ταβάνια κυανά με καρδερίνες, όστρακα, σφαίρες χρυσαφένιες, καϊκια, βάτραχους και πεταλούδες, κέρατα κριαριού και πέταλα, καραγκιόζηδες με κύμβαλα, κουδούνια και τροκάνια, κηπουρικά, κυδώνια που ευωδιάζανε, μυρόχορτα, χάντρες γαλανές για το κακό το μάτι και στον αφαλό του ταβανιού το ‘λαμπαζούρ’ που φώτιζε τα κάδρα των τριανταφυλλένιων τοίχων με γυναίκες ωραίες και εξωτικά πουλιά και άγρια θηρία που ‘μαγεύουν τα παιδιά και τους μεγάλους με παιδική ψυχή’.

Αυτό είναι μόνο ένα από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ‘Τεκέ του Χατζή-Μηνά’ που βρισκόταν ανάμεσα στα χαμόσπιτα, μεταξύ Γενή-Σεήρ και Ντολάπ-Ντερέ, λίγο πιο πέρα από την κατηφοριά του Φερεντιέ-Τζατεσί, στην Κωνσταντινούπολη του 19^ου αιώνα, σύμφωνα με τη διήγηση του Νταή Σαβρή, μαρμαρά, συγγενή και συνεργάτη του αρχιτέκτονα Πάνου Νικολή Τζελέπη, ο οποίος και την κατέγραψε.

Ο Τεκές του Χατζή-Μηνά είναι ένας εντελώς απενοχοποιημένος ηθικοπλαστικά και ιδεολογικά χώρος-‘θεσμός’ των φτωχομαχαλάδων της Κωνσταντινούπολης, εφόσον προσεγγίζεται μέσα από την κατανόηση του τι είναι το ‘περιθώριο’ στην πραγματικότητα, ποιοι κανόνες διέπουν τις άτυπες μορφές δραστηριοτήτων στις πόλεις του 19^ου αιώνα (και όχι μόνο). Είναι ένας διαταξικός και διαπολιτισμικός παράδεισος επί της γης, για τον αντρικό πληθυσμό της Πόλης, ενώ ο Χατζή-Μηνάς είναι ένα τελετάρχης της ψυχής, ένας προκομμένος οικοδεσπότης, αυστηρός οικογενειάρχης, σε έναν οίκο στον οποίο άνθρωποι, ζώα, φυτά, λιχουδιές, ντόμπρες δοσοληψίες και παραξενιές συνυπάρχουν χάρις σε ένα σύνολο από γνώσεις για την επιβίωση και τις απλές ηδονές που έχουν τεράστια σημασία για τη ζωή.

Ομολογώ ότι δεν έχω διαβάσει πιο συναρπαστικό και ζουμερό αφήγημα δια χειρός αρχιτέκτονα, γεμάτο ανθρωπιά και οξυδέρκεια για τις κοινωνικές ανισότητες και τις πολλαπλές πραγματικότητες που δημιουργούν αλλά και για τα μηχανεύματα προκειμένου οι διακρίσεις να ξεπερνιούνται και να αποκαθίσταται ένα είδος δικαίου των ανίσχυρων σε χρήμα, ήθη και αξίες. Πόρνες, λαθρέμποροι και χασικλήδες είναι ήρωες αφοσιωμένοι στον έρωτα, στο μόχθο, στη φιλία και στο δίκιο, το οποίο αυτοί και ο περίγυρός τους αναγκάζονται να αποκαταστήσουν, εφόσον βρίσκονται στο περιθώριο των δραστηριοτήτων μιας πρώην αυτοκρατορίας που αλλάζει ραγδαία. Το κείμενο είναι ταυτόχρονα και ένα γλωσσάρι τούρκικων λέξεων που μας είναι οικείες αλλά άγνωστες αλλά και ένας πολεοδομικός και ανθρωπογεωγραφικός χάρτης του Βοσπόρου και πολλές φορές του Αιγαίου.  

Ο Τζελέπης είναι ίσως από τους πιο πολυμαθείς και πολυταξιδεμένους αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου. Είναι μάλλον παραγνωρισμένος στην ελληνική ιστοριογραφία αλλά μεγάλης σημασίας πρωτοπόρος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, την περίοδο των πρώτων μετασχηματισμών του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα και τον κόσμο. Με διεθνές έργο και δραστηριότητα ήταν αργότερα ο επικεφαλής της ομάδας της υποτροφιάδας του πλοίου Ματαρόα, το οποίο φυγάδευσε από τα δεινά του επικείμενου τότε Εμφυλίου Πολέμου, το 1945, στη Γαλλία Έλληνες νέους διανοούμενους, ανάμεσά τους και αρχιτέκτονες (Μιμίκα Κρανάκη, Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Κώστας Αξελός, Γιώργος Κανδύλης, ο Τάκης Ζενέτος κ.α.)  

Τα δύο βιβλία του Τζελέπη ‘…στον καιρό των σουλτάνων… Χρονικά της Πόλης, Ιστορίες του Νταή Σταβρή’ (1965) και ‘Ένας Νταής, Ιστορίες του Νταή Σταβρή Βιβλίο Β’ Χρονικά της Πόλης του τέλους του 19^ου αιώνα, Απ’ την ζωή των Ταπεινών’ (1971), είναι συλλογές διηγημάτων-μαρτυριών που υπό μία έννοια, ως εθνογραφικά κείμενα συμπληρώνουν το γνωστό βιβλίο του Τζελέπη για τη ‘Λαϊκή Ελληνική Αρχιτεκτονική’ που πρωτοκυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1952. Εκδίδονται με έξοδα του ιδίου σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων.

Κάνοντας μια τακτοποίηση στο αρχείο του γραφείου μας το περασμένο καλοκαίρι έπεσα επάνω τους. Μου τα είχε χαρίσει στα φοιτητικά μου χρόνια ο αγαπημένος δάσκαλός μου, ο Νίκος Χολέβας και δυστυχώς δεν έτυχε να τα διαβάσω νωρίτερα ώστε να μπορέσω να τον ξανα-ευχαριστήσω. Ο Νίκος Χολέβας είχε στρέψει το επιστημονικό ενδιαφέρον του σε σημαντικά θέματα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα που δεν ήταν πολύ δημοφιλή, ως αρκετά περιφερειακά, μέσα σε έναν κανόνα ελληνικής ιστοριογραφίας και πληροφόρησης που αυτοπροσδιορίζεται, με λαμπρές εξαιρέσεις φυσικά, ανάμεσα σε θεματικές και ηγετικές φυσιογνωμίες που απασχολούν την αναπαραγωγή μιας διεθνούς επικαιρότητας στην αρχιτεκτονική, σχετικά περιορισμένης γεωγραφικά και επιστημολογικά ή μέσα από σχηματικά δίπολα όπως Κωνσταντινίδης-Πικιώνης και τη διαρκή εξέταση της ελληνικής αρχαιότητας. Σήμερα θα έλεγα ότι βλέμματα όπως του Νίκου Χολέβα είναι στην αιχμή των συζητήσεων για τα διαπολιτισμικά και επιστημολογικά ανοίγματα που οφείλει να κάνει η ακαδημία μέσα από τον προσεκτικό συγκερασμό της γνώσης που παράγεται σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, ειδικά σε μία χώρα της ημιπεριφέρειας όπως είναι η Ελλάδα.

Τα δύο εξαίσια βιβλία του Π.Ν. Τζελέπη εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Τροχαλία το 2003 και απ’ ότι φαίνεται εξαντλήθηκαν. Ελπίζω να ξανα-εκδοθούν, είναι μοναδικά πολύτιμα τεκμήρια για το χώρο και τη ζωή και την ‘ανατολή’.