16th International Architecture Exhibition | BIENNALE ARCHITETTURA 2018

The Egyptian Pavilion | Robabecciah: the Informal City

Μια φωτογραφική τομή του Καΐρου και ο ρόλος της πλατείας Άταμπα | Αποστόλης Κυριαζής

Συνέντευξη στην Τζίνα Σωτηροπούλου

Λίγο πριν τα επίσημα εγκαίνια στις 26 Μαΐου της 16ης Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας με τον γενικό τίτλο «Freespace» και επιμελήτριες τις ιρλανδές Grafton Architects (Yvonne Farrell και Shelley McNamara), μιλήσαμε με τον αρχιτέκτονα Αποστόλη Κυριαζή με αφορμή την συμμετοχή του στο Εθνικό Περίπτερο της Αιγύπτου όπου καταγράφει φωτογραφικά το Κάιρο επισημαίνοντας τον ρόλο της πλατείας Άταμπα. Ο ίδιος επιλέχθηκε, μαζί με μερικούς ακόμα αξιόλογους αρχιτέκτονες, μετά από το ανοιχτό κάλεσμα των επιμελητών- αρχιτεκτόνων Islam El Mashtooly, Mouaz Abouzaid και Cristiano Luchetti για συμμετοχή στην έρευνα της φετινής θεματικής «Robabecciah: the Informal City». Ο Αποστόλης Κυριαζής αποτυπώνει αφηγηματικά «την ατμόσφαιρα της αμμοθύελλας» και την «ροϊκότητα του δημόσιου χώρου και του πλήθους» με μια διαμήκη φωτογραφική αστική τομή όπου απεικονίζονται οι μορφολογικές και κοινωνικές μεταβολές του μεγάλου άξονα της πόλης του Καΐρου. 

Μιλήσαμε μαζί του για τις ανεπίσημες αγορές και τα παραδοσιακά παζάρια-σουκ του Καΐρου, τον δημόσιο και ελεύθερο χώρο, τη λειτουργία του Robabecciah ως άτυπη πόλη -που δίνει και τον τίτλο στο φετινό Αιγυπτιακό Περίπτερο-, τα  «παλιατζίδικα» ως τόπος συλλογικής μνήμης και χώρος «ανακύκλωσης», την πυκνή αραβική πόλη και το γειτονικό αποικιοκρατικό κέντρο, τον ιδιαίτερο ρόλο της πλατείας Άταμπα ως σύνδεσμο ανάμεσα στην αραβική και την ευρωπαϊκή κουλτουρα αλλά και τη σημασία του δημόσιου χώρου ως κοινωνικού πυκνωτή με αφορμή την περίπτωση της πλατείας Ταχρίρ, τόπος έναρξης της Αραβικής Άνοιξης, της πολιτικής εξέγερσης του 2011.

Διδάκτορας του τμήματος αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας και στο ΑΠΘ, και από το 2015, επίκουρος καθηγητής αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού στο Abu Dhabi University, ο Αποστόλης Κυριαζής μας μεταφέρει στην «πόλη των χιλίων μιναρέδων», την μεγαλύτερη πόλη του Αραβικού κόσμου και πρωτεύουσα της Αιγύπτου.

Ο «Ελεύθερος Χώρος», το γενικό θέμα της φετινής Μπιενάλε, στο Αιγυπτιακό Περίπτερο ταυτίζεται με τα παραδοσιακά παζάρια-souk και μεταφράζεται ως «Robabecciah: Η Άτυπη Πόλη». Το Αιγυπτιακό Περίπτερο ασχολείται με τη μελέτη, την ανάλυση και τελικά την κατάθεση προτάσεων ανάπλασης των αυθόρμητων εμπορικών χώρων, των λαϊκών αγορών, των παραδοσιακών παζαριών-souk σε ολόκληρη τη χώρα. Και αυτό, απ’ ότι  καταλαβαίνω, όχι γιατί οι επιμελητές είναι ενάντια στον αυθορμητισμό και στην τυχαιότητα, αλλά γιατί τις περισσότερες φορές ο δημόσιος χώρος της πόλης  χρησιμοποιείται αποκλειστικά και ανεξέλεγκτα για εμπόριο, εισβάλλοντας παντού, με αποτέλεσμα να αποκλείονται χρήσεις αναψυχής, αθλητισμού και πολιτισμού. Παρόλα αυτά, το όλο εγχείρημα έχει μια τάση gentrification και εξευρωπαϊσμού, δυτικής εισβολής στην ανατολίτικη κουλτούρα. Πόσο συνδεδεμένη με την παράδοση είναι η αγορά και το παζάρι; Πόσο πιστεύετε θα αλλάξει ο χαρακτήρας αυτών των περιοχών αν τελικά οριοθετηθούν και σχεδιαστούν; 

Είμαι πολύ χαρούμενος που μετά τη θεματική στροφή της Μπιενάλε του 2016 προς την κοινωνική πλευρά της αρχιτεκτονικής (είτε μέσω της επίτευξης βιωσιμότητας είτε μέσω της προώθησης μιας αρχιτεκτονικής για τους πολλούς, τους έχοντες ανάγκη και μέσω συμμετοχικών διαδικασιών), η αντίστοιχη του 2018 συνεχίζει να χτίζει στις ίδιες βάσεις, με προφανή έμφαση στο δημόσιο χώρο και τη δημόσια σφαίρα.

Το Αιγυπτιακό Περίπτερο αναδεικνύει την ιδιότυπη λειτουργία των ανεπίσημων αγορών που διατρέχουν την πόλη και διαμορφώνουν συμπεριφορές και χώρους. Η πρόθεση των επιμελητών ωστόσο είναι ακριβώς η αντίθετη: να κριτικάρει την απρόσωπη αρχιτεκτονική και τις εισαγόμενες και ασύμβατες προς τις τοπικές συνθήκες αστικές μορφές που κυριαρχούν πια στις νέες πόλεις – προάστια του Καΐρου (και όχι μόνο) με τον στείρο δημόσιο χώρο. Το σύνολο σχεδόν των νέων πολεοδομήσεων προκύπτει από μεγάλες αναπτυξιακές-κτηματομεσιτικές εταιρείες τρίτων χωρών, που εξάγουν νεοαστικά φαντασιακά (π.χ. Ντουμπάι), συμβάλλοντας στην αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και στην απαξίωση και υποβάθμιση του υφιστάμενου αστικού ιστού. Η λειτουργία της αγοράς, κυριολεκτικά και ως έννοια, παραμένει ως μια από τις ελάχιστες σταθερές, λειτουργώντας ως αόρατος συνδετικός κρίκος.

Προς αυτή την κατεύθυνση, οι προτάσεις των επιμελητών τείνουν προς την προστασία αυτού του ειδικού ρόλου, αυτού το θεσμού, χρησιμοποιώντας τον ως μεθοδολογικό εργαλείο για την επανένταξη ορισμένων από τις αξίες που τον διακατέχουν στα νέα αστικά περιβάλλοντα.

Η έρευνα των επιμελητών επικεντρώθηκε κυρίως στο εμπόριο του “Robabecciah”, το οποίο είναι κάπως σαν ο τόπος των παλιατζίδικων. Μεγάλοι αχανείς «σκουπιδότοποι» όπου ανταλλάσσονται τα πάντα. Ένα είδος «αρχαίας μορφής ανακύκλωσης» όπως λένε οι επιμελητές. Μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια για το «Robabecciah»;

Η λειτουργία του Robabecciah είναι ακριβώς αυτή του παλιατζή, όπως τον γνωρίζουμε στην ελληνική πόλη. Ο βιοπαλαιστής που τριγυρνάει στις γειτονιές προς αναζήτηση παροπλισμένων συσκευών, τις οποίες θα αγοράσει με σκοπό να ξαναπουλήσει (ύστερα από επιδιόρθωση ή απόσπαση ανταλλακτικών). Πρόκειται ωστόσο για μια δράση υπερβατική, τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Επανακαθορίζει την αγορά, επιμηκύνει τον κύκλο ζωής των αντικειμένων, εξυπηρετεί περιοχές αποκλεισμένες από τις νέες τάσεις και μεθόδους αγοραπωλησιών. Ταυτόχρονα, ενισχύει την κοινωνική συνοχή και την ιστορική συνέχεια, αποτελώντας τον κοινό τόπο μεταξύ γειτονιών και εποχών. Ο παλιατζής μεταφέρει συλλογική μνήμη και ανθρώπινη κλίμακα μέσω του ανοιχτού χώρου, ενώ η ρευστή ιδιωτικότητά του προκαλεί συνεχώς αυτό το τόσο αυστηρό – στην περιοχή αυτή του κόσμου – όριο.

Εσείς συμμετέχετε στο Αιγυπτιακό Περίπτερο και στην φετινή Μπιενάλε με μια φωτογραφική καταγραφή του Καΐρου δίνοντας έμφαση στο ρόλο της πλατείας Άταμπα. Περιγράψτε μας τις εντυπώσεις σας από το Κάιρο. Πόσο διαφέρει από την Αθήνα ή την Θεσσαλονίκη για παράδειγμα;

Έχω επισκεφθεί το Κάιρο τρεις φορές, με τις δύο τελευταίες το 2014 και το 2015 για ερευνητικούς σκοπούς. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη πόλη της Αφρικής (και από τις μεγαλύτερες στον κόσμο) με σταθερά ψηλά ποσοστά περαιτέρω αύξησης. Ο χαρακτηρισμός «χαοτική πόλη» ηχεί στερεοτυπικά αλλά την περιγράφει σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, τα μορφολογικά της σύνολα είναι αρκετά ευανάγνωστα και αντικατοπτρίζουν τις ιστορικές μεταβολές: η πυκνή Αραβική πόλη με ίχνη των προγενέστερων τειχών, το γειτονικό αποικιοκρατικό κέντρο, οι επιρροές των κηπουπόλεων στα προάστια της δεκαετίας του 1970 και του 1980 (Ηλιόπολη κλπ), οι τεράστιες εκτάσεις αυθαίρετων πολυκατοικιών σε κατάσταση «γιαπί» και τέλος οι «νέες πόλεις» που ξεκίνησαν να χτίζονται τη δεκαετία του 1990 και συνεχίζουν και σήμερα να απλώνονται πέρα από την εύφορη κοιλάδα – στην εκατέρωθεν έρημο. Και στη μέση…ο Νείλος, μάλλον δείχνει ξεχασμένος, πίσω από τον μόχθο των κατοίκων.

Το αποικιοκρατικό κέντρο και οι πρώτες νέες δορυφορικές πόλεις προσομοιάζουν αρκετά αντίστοιχες περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, με τα ιστορικά τους κέντρα και τις αστικές πολυκατοικίες αντίστοιχα. Ο Αραβικός πυρήνας όμως κάνει τη διαφορά, παρά τις πληγές που δέχτηκε από το αυτοκίνητο και τους ανυψωμένους αυτοκινητόδρομους, προς χάριν διευκόλυνσης της διαμπερούς κυκλοφορίας.

Ποια μέρη φωτογραφίσατε εκεί; Τι σας κέντρισε το ενδιαφέρον;

Η συμμετοχή μου στο Αιγυπτιακό περίπτερο είναι καθαρά εμπειρική, αφηγηματική. Ο τίτλος της ωστόσο («Μια φωτογραφική τομή του Καΐρου και ο ρόλος της πλατείας Άταμπα») εμπεριέχει στοιχεία πραγματικότητας αλλά και μεθοδικότητας, καθώς πρόκειται για μια αλληλουχία εικόνων που είχα την τύχη να αποθανατίσω την ίδια μέρα, διασχίζοντας τον μεγάλο άξονα της πόλης (από το αεροδρόμιο στην πόλη της 6^ης Οκτωβρίου). Από τις 247 φωτογραφίες εκείνης της διαδρομής, τελικά επέλεξα 16 για το θέμα της συμμετοχής.

Η διαμήκης αυτή αστική τομή απεικονίζει τις μορφολογικές και αντίστοιχες κοινωνικές μεταβολές. Και συλλαμβάνει την πόλη σε διαφορετικές στιγμές της μέρας (πρωί και απόγευμα η επιστροφή) και υπό διαφορετικό καιρικό υπόβαθρο, καθώς στην επιστροφή ο έντονος ήλιος της Σαχάρας αντικαταστάθηκε από μια πρωτοφανή αμμοθύελλα. Και είναι ακριβώς αυτή η εναλλαγή εικόνων και στοιχείων που εξασφάλισε μια θέση στην ψυχή μου.

Τα κοινά σημεία αναφοράς ήταν η ατμόσφαιρα της αμμοθύελλας (με τον μυστηριακό τόνο που προσέδωσε στο τοπίο) και η ροϊκότητα του δημόσιου χώρου, του πλήθους, που ζωντανεύει τα σοκάκια. Στην αρχή και το τέλος του ταξιδιού. Ο πωλητής, ο παλιατζής, πάντα παρών.

Ποιες είναι οι σημαντικότερες αγορές (souk) του Καΐρου και τι είδους εμπόριο συναντάται συνήθως;

Πέρα από το γνωστό Αλ Χαλίλι (Khan El Khalili), άλλες διάσημες αγορές του Καΐρου είναι αυτές της πλατείας Άταμπα, της πλατείας του Σιδηροδρομικού Σταθμού (πλατεία Ραμσή) και της Σαΐντα Αΐσα (κοντά στην Ακρόπολη του Σαλαχαντίν). Ωστόσο, κάθε γειτονιά έχει τη δική της υπαίθρια (συνήθως) αγορά. Τα προϊόντα προς πώληση συνήθως είναι ρούχα, τρόφιμα καθημερινής χρήσης, μπαχαρικά, μικρά οικιακά είδη, παλιά αντικείμενα, μουσική. Δεν λείπουν και πωλητές εγγράφων ή εξυπηρετητές για μικρές μεταφορές κ.ά.

Για να φτάσει κανείς στη φημισμένη αγορά του Αλ Χαλίλι, περνά από την πλατεία Άταμπα και την εμπορική οδό Μούσκι. Η πλατεία Άταμπα αποτελεί τον σύνδεσμο ανάμεσα σε δυο κουλτούρες: την αραβική και την ευρωπαϊκή, την παλιά και τη νέα πόλη. Ενώνει κατά κάποιο τρόπο το μεσαιωνικό Κάιρο του Σαλαντίν, τους Μαμελούκους και τους Οθωμανούς με την δυτική αστική όψη της πρωτεύουσας. Ποιος είναι ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της πλατείας Άταμπα; Γιατί την επιλέξατε;

Η πλατεία Άταμπα είναι κάτι παραπάνω από ένας δημόσιος χώρος. Είναι γεωγραφικά το σημείο επαφής μεταξύ των δύο τόσο διαφορετικών αστικών ενοτήτων και μάλιστα πάνω στον πιο ιστορικό διαμπερή άξονα της πόλης, την οδό Αζχάρ, που ενώνει τον Αραβικό πυρήνα (και το Χαν Ελ Καλίλ) με το Νείλο. Ταυτόχρονα είναι και το νοητό κέντρο της προαναφερθείσας φωτογραφικής τομής. Έχει μια από τις πιο παλιές και γνωστές κλειστές αγορές της πόλης (ένα κτίριο που θυμίζει τις αντίστοιχες αγορές της Βαρβάκειου ή της Στοάς Μοδιάνο). Αν και έχει σχετικά ορθογώνιο σχήμα (ως ανοιχτός αστικός χώρος), η αγορά επεκτείνεται για πολλά μέτρα στα σοκάκια εκατέρωθεν.

Η οδός Αλ Μοσκί παραμένει ο πλέον δυνατός σύνδεσμος στο επίπεδο των πεζών μεταξύ της πλατείας και του Χαν Ελ Καλίλ, παρά τη διχοτόμηση της πλατείας από τη γέφυρα-αυτοκινητόδρομο της οδού Αζχάρ, για την οποία σας μεταφέρω μια όμορφη ιστορία:

Η πλατεία Άταμπα ήταν δημοφιλής και κατά τον προηγούμενο αιώνα. Τα μεγάλα συγκοινωνιακά έργα επί προεδρίας Νάσερ έφεραν την κατασκευή μιας διπλής υπερυψωμένης οδικής αρτηρίας (οδός Αζχάρ). Οι αρχικές φοβίες για καταστροφή της πλατείας διαψεύστηκαν από την ίδια την ευελιξία της υπαίθριας αγοράς και της ικανότητάς της να οικειοποιείται οποιονδήποτε χώρο της προσφέρεται. Το μειονέκτημα του οπτικού κατακερματισμού της πλατείας μετατράπηκε σε πλεονέκτημα μέσω της προσφοράς σκίασης. Ωστόσο, ύστερα από μερικά χρόνια, ο υπερυψωμένος αυτοκινητόδρομος κορέστηκε κυκλοφοριακά, επαναφέροντας το θέμα της ανάπλασης της πλατείας μέσω της κατεδάφισης-αντικατάστασης της γέφυρας από μία ικανότερη σήραγγα. Τελικά, λόγω κόστους αλλά και λόγω της παγίωσης της γέφυρας στη νέα συλλογική μνήμη της πλατείας, η σήραγγα διανοίχτηκε χωρίς την κατεδάφιση της υπερκατασκευής. Ήταν μια «νίκη» για το παλίμψηστο της πλατείας Άταμπα, το αναμφίβολα πιο ζωντανό σημείο της πόλης.

Η μεγαλύτερη και ιστορικότερη πλατεία του Καΐρου, είναι βέβαια η πλατεία Ταχρίρ, τόπος διαδηλώσεων και διαμαρτυριών, και τελευταία τόπος έναρξης της Αραβικής Άνοιξης, της πολιτικής εξέγερσης του 2011. Πόσο σημαντικό ρόλο παίζει κατά τη γνώμη σας ο δημόσιος χώρος στην πολιτική αφύπνιση και στην εγρήγορση της συλλογικής μνήμης;

Η πλατεία Ταχρίρ είναι αναμφισβήτητα η πιο πολιτικά και κοινωνικά βεβαρημένη πλατεία του σύγχρονου Καΐρου. Βρίσκεται στη σκιά του διάσημου Αιγυπτιακού Μουσείου, του ιστορικού ξενοδοχείου Ριτς με θέα το Νείλο και πληθώρας κυβερνητικών κτιρίων, αποτελώντας ιδανικό συμβολικά τόπο για την εξέγερση του 2011. Ειδικά για μια χώρα με δύο διακριτές και άκρως δυναμικές θρησκευτικές κοινότητες (τους Μουσουλμάνους και τους Χριστιανούς Κόπτες), η επίτευξη ενός ομογενούς πολιτικού στόχου μέσω μιας λαϊκής εξέγερσης υπογραμμίζει τη συνεισφορά και το βάρος της αστικής ιστορίας της πλατείας στον συμβολισμό του αγώνα (και επομένως και στη δημιουργία επιπλέον κινήτρου).

Ο δημόσιος χώρος ως κοινωνικός πυκνωτής, ως διασταύρωση ιστοριών και εποχών, ως μεταφορά ενός κοινού στόχου, μιας κοινής προοπτικής, καταργεί το ιδιωτικό, το ελεγχόμενο και λειτουργεί καταλυτικά στη διαμόρφωση αστικής μνήμης και συλλογικής προσπάθειας.

info | Ο Αποστόλης Κυριαζής γεννήθηκε, μεγάλωσε και σπούδασε αρχιτεκτονική και αστικό σχεδιασμό στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Εργάζεται ως επίκουρος καθηγητής αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού στο Abu Dhabi University. Η συμμετοχή του στη Μπιενάλε της Βενετίας με το Αιγυπτιακό Περίπτερο και το #robabecciah είναι η δεύτερη συνεχόμενη μετά το Ελληνικό Περίπτερο του 2016 και το #ThisIsACo-op. Ασχολείται με τη φωτογραφία, έχοντας ήδη λάβει μέρος σε αρκετές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα, στη Σκωτία και στα Εμιράτα.