Σκοτεινή Ήπειρος | Συνέντευξη στον Θανάση Μήνα

Ο τίτλος του εμβληματικού έργου του Mark Mazower ταιριάζει στο πρώτο μυθιστόρημα του Ivan Sersen με τον τίτλο Φαύλος κύκλος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση της Ισμήνης Ραντούλοβιτς.

Στο περίφημο έργο του Βρετανού ιστορικού, η Ευρώπη πριν τη δεκαετία του 1950 παρουσιάζεται ως Σκοτεινή Ήπειρος, λόγω των δύο Παγκοσμίων πολέμων που την αιματοκύλησαν και λόγω του αποικιακού παρελθόντος της. Στη συλλογιστική του Κροάτη συγγραφέα, η Ευρώπη των αρχών του 21^ου αιώνα τείνει να ξαναγίνει μια Σκοτεινή Ήπειρος: μια επικράτεια όπου θεριεύουν ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, όπου οι πρόσφυγες από τις εμπόλεμες ζώνες θεωρούνται ανεπιθύμητοι και οι μετανάστες χωρίς χαρτιά δυνάμει εγκληματίες, μια δυστοπία όπου έχουν αρχίσει να θεωρούνται δεδομένες αποκρουστικές πρακτικές όπως το trafficking και το δουλεμπόριο εργατικής δύναμης. Αυτά τα θέματα απασχολούν τον Sersen στο μυθιστόρημά του.

Ο Φαύλος κύκλος είναι ένα μυθιστόρημα εγκλεισμού. Εκτυλίσσεται εξολοκλήρου εντός των τειχών μιας γυναικείας φυλακής της Βαυαρίας. Η κεντρική ηρωίδα, η Ουχουνόμα, μετανάστρια από τη Νιγηρία, φυλακίζεται όχι επειδή έχει διαπράξει κάποιο ποινικό αδίκημα, αλλά απλώς επειδή δεν έχει χαρτιά. Κρατούμενη, δεν σταματά να αναρωτιέται γιατί; ενεργοποιώντας συγχρόνως το μοναδικό που της έχει απομείνει στην απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκεται: τη μνήμη.

Παράλληλα, παρακολουθούμε τις σχέσεις της Ουχουνόμα με τις συγκρατούμενες, μετανάστριες οι περισσότερες από την Αφρική ή την Ανατολική Ευρώπη, οι οποίες βιώνουν την ίδια κατάσταση αποκλεισμού με την ίδια. Ενίοτε, στο κλειστό περιβάλλον της φυλακής, οι σχέσεις αυτές εξελίσσονται ανταγωνιστικά ή και συγκρουσιακά, όμως συχνά μεταξύ τους αναπτύσσονται δεσμοί αλληλεγγύης.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί, ο Ivan Sersen υποστηρίζει ότι οι μετανάστες χωρίς χαρτιά αποτελούν το υπόστρωμα (δεν χρησιμοποιώ τον όρο υποπρολεταριάτο, επειδή διανύουμε μια μεταβιομηχανική εποχή) της σύγχρονης κοινωνικής πυραμίδας. Η αλληλεγγύη μεταξύ των φυλακισμένων μεταναστριών είναι ίσως αποτέλεσμα και της κοινής ταξικής τους συνείδησης.    

Ο Ivan Sersen γεννήθηκε το 1979 στο Ζάγκρεμπ, όπου ζει μέχρι σήμερα. Σπούδασε ιστορία και γενική γλωσσολογία. Από το 2004 εργάζεται ως επιμελητής εκδόσεων, ενώ το 2007 συνίδρυσε τις ανεξάρτητες εκδόσεις Sandorf, που μεταξύ άλλων προωθούν λογοτέχνες από την πρώην Γιουγκοσλαβία στο εξωτερικό. Είναι επίσης μεταφραστής. Σε ό,τι αφορά τα δικά του έργα, το 2010 εξέδωσε τη συλλογή διηγημάτων Σχεδία – Παραμύθια από το μηχάνημα του καφέ, καθώς και τη μελέτη Ιστορία των βιβλιοπωλείων του Ζάγκρεμπ (από κοινού με τον με τον Ντάνειλ Γλάβαν). Ο Φαύλος κύκλος, το πρώτο μυθιστόρημα, κυκλοφόρησε στην Κροατία το 2014. 

Το πρώτο σας μυθιστόρημα αναφέρεται στο προσφυγικό, τη μετανάστευση και το trafficking – τρία από τα σημαντικότερα ζητήματα στη συγχρονία. Σας επηρέασαν κάποια συγκεκριμένα περιστατικά; Καθημερινά λαμβάνουν χώρα περιστατικά που καταδεικνύουν ότι στις μέρες μας κάτι δεν πάει καλά με την ιδέα του ελεύθερου κόσμου. Μαθαίνουμε για πρόσφυγες που πνίγονται στη Μεσόγειο στην προσπάθειά τους να φτάσουν στις ευρωπαϊκές ακτές, για Αφρικανούς που πωλούνται σκλάβοι στη Λιβύη, για Σύριους πρόσφυγες τους οποίους μαρκάρουν με νούμερα στα σύνορα της Ε.Ε. Στη Δύση, το αίτημα της ελευθερίας έχει αντικατασταθεί με το αίτημα της ασφάλειας. Παρόλα αυτά, ίσως δεν θα έγραφα τον Φαύλο κύκλο αν η σύζυγός μου δεν καταγόταν από τη Νιγηρία. Έτσι, τα δέκα τελευταία χρόνια ταξιδέψαμε πολύ για να επισκεφτούμε τα μέλη της οικογένειάς της που ζουν στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές πόλεις: Λονδίνο, Βαρκελώνη, Μιλάνο, Βερολίνο, Άμστερνταμ κλπ., όπου διαπίστωσα ότι έχει διαμορφωθεί μια νέα κατώτερη τάξη στη σημερινή Ευρώπη –  οι παράνομοι μετανάστες. Έμαθα για τα δεινά της ζωής τους και άκουσα τρομακτικές ιστορίες. Σ’ αυτές τις ιστορίες βασίστηκε ο Φαύλος κύκλος. 

Πιστεύετε δηλαδή ότι η Ευρώπη έχει μεταβληθεί σε φρούριο; Ποια είναι η θέση σας απέναντι στην Ε.Ε.; Ο όρος «Ευρώπη φρούριο» επινοήθηκε από την προπαγάνδα των ναζί στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου προκειμένου να δώσει την εντύπωση ότι το Τρίτο Ράιχ προστάτευε την Ευρώπη από τους εξωτερικούς κινδύνους, ενώ στην πραγματικότητα το Τρίτο Ράιχ είχε καταλάβει την Ευρώπη και είχε ξεκινήσει να εφαρμόζει την εξόντωση όλων εκείνων που δεν ταίριαζαν με τα διεστραμμένα σχέδιά του για το μέλλον. Έτσι, ενώ ο όρος κουβαλά πολύ αρνητικές συνδηλώσεις, εντούτοις πολλοί Ευρωπαίοι πολιτικοί τον χρησιμοποιούν σήμερα. Την ίδια ώρα, οι ίδιοι αυτοί πολιτικοί διαμαρτύρονται ενάντια στις Βρυξέλλες όταν ορίζεται να υποδεχθούν στις χώρες τους μόνο μερικές χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μέση Ανατολή. Η Ε.Ε. είναι δυστυχώς ένα παράδειγμα της σύγχυσης που επικρατεί σήμερα αναφορικά με την ιδέα του ελεύθερου κόσμου. Βασισμένη μόνο στην ιδέα του ελεύθερου εμπορίου, η Ε.Ε., σαν πραγματική ένωση κρατών, σαν κρατική οντότητα, στερείται τους μηχανισμούς για να αντιμετωπίσει κρίσιμες καταστάσεις και έτσι γίνεται ευεπίφορη στη χειραγώγηση και στον φόβο.     

Γιατί επιλέξατε να τοποθετήσετε το μυθιστόρημα στο περιβάλλον μιας γυναικείας φυλακής; Οι μετανάστες χωρίς χαρτιά είναι η πιο ευάλωτη πληθυσμιακή ομάδα στη σημερινή Ευρώπη. Δεν έχουν χαρτιά ώστε να μπορούν να ταξιδέψουν και να μετακινηθούν ελεύθερα, δεν έχουν κοινωνική ασφάλιση ούτε πρόσβαση στο σύστημα υγείας. Εξαναγκάζονται με κάθε βήμα τους να παραβιάζουν τους νόμους, και έτσι συχνά καταλήγουν στην φυλακή επειδή δεν έχουν χαρτιά που να αποδεικνύουν τη νομική τους υπόσταση. Ωστόσο, ανάμεσα σε αυτή την ευάλωτη ομάδα ανθρώπων, οι γυναίκες έχουν ένα επιπλέον ντεσαβαντάζ: παραδοσιακά αντιμετωπίζονται ως το αδύναμο φύλο, συχνά εκβιάζονται, και αποτελούν τα θηράματα των αντρών εμπόρων του σεξ – οι μετανάστριες χωρίς χαρτιά αντιπροσωπεύουν δηλαδή τους πιο καταπιεσμένους αυτής της νέας κατώτερης τάξης. Όλα τα παραπάνω εμφανίζονται καθαρά στο περιβάλλον μιας φυλακής, καθώς εκεί αντικρίζεις το πεπρωμένο σου επί 24 ώρες το 24ωρο – οι τοίχοι που σε περιτριγυρίζουν σε αναγκάζουν να σκέφτεσαι συνεχώς το γιατί είσαι εκεί. 

Ποιες ήταν οι κυριότερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε προκειμένου να αποδώστε τον συναισθηματικό κόσμο και την ψυχολογία των κρατουμένων; Ήθελα καταρχάς να θέσω δεδομένο το γεγονός ότι κάποιος βρίσκεται στη φυλακή, χωρίς να χρειαστεί να εξηγήσω αναλυτικά τις αιτίες που τον οδήγησαν εκεί. Εάν είσαι μετανάστης κλεισμένος στη φυλακή σε οποιαδήποτε χώρα, ακόμα και αν δεν είσαι μορφωμένος, αντιλαμβάνεσαι ότι βρίσκεσαι σε πολύ άσχημη κατάσταση και οι πιθανότητές σου είναι λίγες. Ξεκίνησα από εκεί. Χρειάζεται κάποιο είδος στωικισμού και γενναιότητας προκειμένου να αντιμετωπίσεις αυτό το ζοφερό μέλλον και παρόλα αυτά να παραμείνεις σταθερός ψυχολογικά. Χρειάζεται να επανεφεύρεις τη ζωή από το τίποτα σε ένα εχθρικό περιβάλλον, και δεν είμαι σίγουρος κατά πόσο είναι αρκετοί οι κρατούμενοι που το καταφέρνουν αυτό. Προσπάθησα να δώσω μια ευκαιρία στους χαρακτήρες μου για να τα καταφέρουν, να δημιουργήσουν μια ζωή (στο εσωτερικό της φυλακής) που να τους δίνει ελπίδα που υπερβαίνει τις προσδοκίες της πραγματικής ζωής στην Ευρώπη. Τους έφερα σε αντιπαράθεση με πολλά βασικά φιλοσοφικά ερωτήματα που ένας μέσος Ευρωπαίος θεωρεί δεδομένα, ενώ, για παράδειγμα, μια φυλακισμένη μετανάστρια πρέπει να τα αντιμετωπίσει από το μηδέν, σχεδόν σαν μαθήτρια, προκειμένου να μην χάσει τα λογικά της.   

Η κεντρική ηρωίδα σας κατάγεται από την πόλη (όχι τη χώρα) Μπενίν της Νιγηρίας. Άλλες φυλακισμένες κατάγονται από την Γκάνα, τα Βαλκάνια, την Ανατολική Ευρώπη κ.ο.κ. Θέλατε με αυτό τον τρόπο να παρακολουθήσετε τις μεταξύ τους πολιτισμικές συγκλίσεις και αποκλίσεις; Οι πολιτισμικές διαφορές υπάρχουν και δεν μπορούν να αποφευχθούν όταν επικοινωνούν μεταξύ τους δυο άτομα με πολύ διαφορετικές καταβολές. Πρόκειται όμως για συμβατικές επικοινωνιακές διαφορές. Μπορούν να μπουν στην άκρη όταν αναπτύσσεται φιλία ανάμεσα σε δυο ανθρώπους. Είναι ηρωική πράξη το να μπορείς να υπερβείς τις διαφορές αυτές με τη φιλία, και στις περιπτώσεις των φυλακών, γεννιούνται τέτοιοι ήρωες. Επί τούτου επέλεξα για τους χαρακτήρες μου τόπους καταγωγής όπως η Νιγηρία, η Γκάνα, η Κροατία και η Σερβία – δηλαδή κράτη με σημαντικές μεταξύ τους ιστορικές διαφορές, έτσι ώστε να προσπαθήσω να δείξω πώς αναλύονται αυτές οι διαφορές από τη σκοπιά ενός κρατουμένου, ενός ανθρώπου χωρίς ελευθερία κινήσεων: πόσο σημαντικές φαίνονται τότε αυτές οι διαφορές;

Στην ιστορία υπεισέρχονται ένας διεφθαρμένος καθολικός ιερέας και μια νεαρή, φιλόδοξη δημοσιογράφος. Τι ρόλο παίζουν ως χαρακτήρες; Ο πατέρας Εμπερμάιρερ είναι ένας άνθρωπος που δεν ξέρει πώς να χρησιμοποιήσει την ελευθερία του και τελικά αρέσκεται στο να καταπιέζει τους άλλους. Τρέφεται με την έλλειψη ελευθερίας των φυλακισμένων γυναικών τις οποίες υποτίθεται ότι θα έπρεπε να παρηγορεί. Η θέση του στο σύστημα της φυλακής του δίνει εξουσία στην οποία είναι εθισμένος. Είναι ένας ηθικά έκπτωτος χαρακτήρας που προσπαθεί να εκλογικεύσει τη συμπεριφορά του με την ψευδαίσθηση ότι ο ίδιος είναι βασιλιάς και οι φυλακισμένες γυναίκες το βασίλειό του. Εκτός από αστυνομικούς επιθεωρητές που εμφανίζονται για λίγο στο βιβλίο, η νεαρή δημοσιογράφος Ούρσουλα είναι η μόνη εκπρόσωπος του έξω κόσμου στο μυθιστόρημα. Είναι γεγονός ότι οι ελεύθεροι πολίτες δεν εμπιστεύονται αυτούς που βρίσκονται στη φυλακή. Τείνουν να είναι καχύποπτοι όταν χρειάζεται να συναναστραφούν κάποιον που έχει στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα. Έτσι, η Ούρσουλα δεν μπορεί να συναισθανθεί την αγωνία των συνομήλικών της που είναι στη φυλακή.    

Εκτός από τα παραπάνω ζητήματα, θα συμφωνούσατε ότι η διαχείριση της μνήμης έχει κεντρική θέση στο μυθιστόρημά σας; Η μνήμη είναι κομβικό στοιχείο της προσωπικότητας. Όταν κανένας δεν ενδιαφέρεται για σένα ως προσωπικότητα, όταν σε αντιμετωπίζουν απλώς ως αριθμό, όπως στη φυλακή, στρέφεσαι στις αναμνήσεις σου για να επιβεβαιώσεις την ύπαρξη της προσωπικότητάς σου. Ξαναζείς τις αναμνήσεις σου πιο έντονα από ό,τι τη βαρετή ρουτίνα της καθημερινότητας στη φυλακή.

Ένας σπουδαίος μυθιστοριογράφος, ο Thomas Wolfe, σημειώνει ότι «Δεν μπορείς να επιστρέψεις σπίτι». Κατά πόσο η κεντρική ηρωίδα σας ανταποκρίνεται σ’ αυτή την προτροπή; Το μυθιστόρημα του Wolfe αναφέρεται στην έπαρση της μπουρζουά κοινωνίας που δεν επιτρέπει την κριτική. Η σημερινή κοινωνία της Δυτικής Αφρικής περνά μέσα από τρομακτικές αλλαγές και είναι κατά πολύ λιγότερο παραδοσιακή από την κοινωνία της πόλης όπου ζει ο κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου του Wolfe στη δεκαετία του 1940. Παρόλα αυτά, θα μπορούσε να είναι μια καλή αναλογία, καθώς η πρωταγωνίστρια του Φαύλου κύκλου, η Ουχουνόμα, αντιλαμβάνεται ότι το σπίτι της βρίσκεται πια γαλαξίες μακριά από την κατάσταση στην οποία εγκλωβίστηκε. Χάνει την αθωότητά της και ψύχραιμα αναλύει τις αναμνήσεις από τον τόπο της με τον ίδιο τρόπο που αναλύει τη ζωή στη φυλακή. 

Έχετε σπουδάσει ιστορία και γλωσσολογία. Με ποιους τρόπους σαν έχουν βοηθήσει ως συγγραφέα αυτά τα αντικείμενα σπουδών; Οπωσδήποτε με βοήθησαν, καθώς ήρθα σε επαφή με πολλές διαφορετικές θεωρίες σχετικά με τη γλώσσα και με διαφορετικές προσεγγίσεις πάνω στην ερμηνεία της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο, η σημαντικότερη επιρροή ήρθε από την οικογένειά μου, στην οποία σχεδόν όλοι είναι συγγραφείς, καθώς επίσης και από τα ταξίδια μου, όπου πάντα μαθαίνω κάτι καινούριο.

Επιμεληθήκατε τη σειρά Zagreb Noir. Σας αρέσει η αστυνομική λογοτεχνία; Πιστεύετε ότι με τον καιρό εξελίχτηκε στην πολιτικοκοινωνική λογοτεχνία των ημερών μας; Αυτό είναι σίγουρα αλήθεια. Η διασύνδεση ανάμεσα στο έγκλημα και την πολιτική είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία των καιρών, καθώς φαίνεται ότι δεν υπάρχει σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους. Η αστυνομική λογοτεχνία εστιάζει επίσης στους χαρακτήρες και στα κίνητρά τους, είναι συγχρόνως ψυχολογική και κοινωνική, μιας και η κοινωνική αδικία είναι η αιτία για τα περισσότερα εγκλήματα. 

Έχετε μεταφράσει στα κροατικά το The Real Frank Zappa Book και την αυτοβιογραφία του Henry Rollins (σημ: σημαντική φιγούρα του αμερικανικού hardcore punk, πρώην τραγουδιστής των Black Flag) με τον τίτλο Get In The Van. Σας αρέσει το experimental/underground/noise rock; Μεγάλωσα στο Ζάγκρεμπ στα χρόνια του ’90, στη διάρκεια των πολέμων στα Βαλκάνια, και για πολλούς άλλους νεαρούς ανθρώπους, το μόνο πραγματικό αντίδοτο απέναντι στην φρίκη του πολέμου ήταν η εναλλακτική, underground rock μουσική. Η δύναμη της μουσικής μπορεί, έστω και στιγμιαία, να σε απελευθερώσει από την καταπίεση της πραγματικότητας, γι’ αυτό και αφιέρωσα ένα κεφάλαιο από τον Φαύλο κύκλο στον θρύλο του afrobeat, Fela Kuti.

Έχετε γράψει κάτι άλλο μετά τον Φαύλο κύκλο; Ξεκίνησα να γράφω ένα μυθιστόρημα με ήρωες τρείς νεαρούς που θέλουν να φτάσουν με ωτοστόπ από το Ζάγκρεμπ στο Άμστερνταμ το 1994, ενόσω συνεχίζεται ο πόλεμος στην Κροατία. Είναι όλοι τους μέλη μιας noise rock μπάντας και ονειρεύονται μια ελεύθερη ζωή στην Ολλανδία. Η Έξοδός τους στην Ολλανδία καταλήγει σε καταστροφή και αναδιηγούνται την ιστορία της εξόρμησής τους με έναν τρόπο που παραπέμπει στο Rashomon (του Akira Kurosawa) .

Info

Την Τρίτη, 19 Δεκεμβρίου, στις 19:00 μμ, ο Ivan Sersen θα παρουσιάσει τον Φαύλο κύκλο στο βιβλιοπωλείο Επί λέξει, Ακαδημίας 32. Με τον συγγραφέα θα συνομιλήσουν ο δημοσιογράφος Νικόλας Ζώης και η μεταφράστρια Ισμήνη Ραντούλοβιτς. Χαιρετισμό θα απευθύνει ο Ζβόνιμιρ Σβίμπεν, αναπληρωτής του πρέσβη της Κροατίας. Θα υπάρχει διαδοχική διερμηνεία.

Ο Θανάσης Μήνας είναι ραδιοφωνικός παραγωγός στον 105,5 Στο Κόκκινο και υπεύθυνος ελληνικής λογοτεχνίας των εκδόσεων Κέδρος. Είναι φαν του Lebron James.

Thanasis Minas works as a radio dj for 105,5 Sto Kokkino and is an editor-in-chief of greek literature for Kedros Publishers. He is a LeBron James’ fan.