της Τζίνας Σωτηροπούλου

Με αφορμή την βρετανίδα τραγουδοποιό Jane Weaver και το νέο της άλμπουμ Modern Kosmology, θυμόμαστε την πρωτοπόρο καλλιτέχνιδα Hilma Af Klint και το Goetheanum του Rudolf Steiner.

Ξαναγράφοντας την ιστορία της τέχνης | Hilma Af Klint (1862–1944)

    

Αντισυμβατική καλλιτέχνιδα, με έντονα μπλε μάτια, μικροσκοπική. Χορτοφάγος. Φόραγε σχεδόν πάντα μαύρα. Δεν παντρεύτηκε ποτέ. Αποφοίτησε το 1887 από την Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Στοκχόλμης. Ξεκίνησε ζωγραφίζοντας τοπία, πορτραίτα και σχέδια εμπνευσμένα από τη βοτανολογία αλλά σύντομα αποτύπωσε στον καμβά της τους αόρατους κόσμους που κρύβονται στη φύση. Λόγω του πρόωρου θανάτου της μικρής της αδερφής Hermina -πέθανε το 1880- και ακολουθώντας την τάση της εποχής, στράφηκε προς τον πνευματισμό και τον αποκρυφισμό ενώνοντας τις δυνάμεις της με την Anna Cassel  και άλλες τρεις γυναίκες εικαστικούς σχηματίζοντας την πενταμελή ομάδα «The Five» (de Fem). Στα χρόνια μεταξύ 1896 και 1906,  η Ομάδα των 5 έκανε επίκληση σε πνεύματα -οι πίνακές τους ήταν ο δίαυλος επικοινωνίας- ενώ ταυτόχρονα πειραματίζονταν με αυτόματη γραφή και σχέδιο, κάποια χρόνια  πριν τους Σουρεαλιστές. Τα «πνεύματα» αυτά, Gregor, Clemens, Amaliel και Ananda, έδιναν τις οδηγίες και οι καλλιτέχνιδες εκτελούσαν σχεδόν μηχανικά τις εντολές τους. Τα έργα αυτά υπογράφονταν συλλογικά ως «DF».    

Το 1905, ένα από αυτά τα πνεύματα, η Amaliel, «ανάθεσε» στην Hilma Al Klint τη δημιουργία του πιο σημαντικού της έργου: «The Paintings for the Temple». Δαιμονισμένη, με μια ανεπανάληπτη εικαστική φρενίτιδα συνέθεσε 193 πίνακες μεταξύ 1906-1915 που έχουν την μορφή διαγραμμάτων και αναπαριστούν οπτικά τις πνευματικές της ανησυχίες. Η Hilma af Klint εισήγαγε ένα γεωμετρικό οπτικό λεξιλόγιο συμβόλων ικανό να αντιληφθεί τις αόρατες δυνάμεις του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου. Τα πιο σημαντικά από αυτά τα έργα χρονολογούνται το 1907, είναι μεγάλων διαστάσεων (περίπου 2,40 x 3,20μ. ο κάθε πίνακας) και φέρουν τον τίτλο: The Ten Largest.

Η Hilma Af Klint συνέθεσε πίνακες αφηρημένης τέχνης.

Πίνακες αφηρημένης τέχνης από το 1906, τέσσερα χρόνια πριν τον Wassily Kandinsky (1866–1944), τον Piet Mondrian (1872–1944) και τον Kazimir Malevich (1878–1935), που εξακολουθούν να θεωρούνται πρωτοπόροι της αφηρημένης τέχνης του 20ού αιώνα.

Με λίγα λόγια, η Hilma Af Klint ήταν avant-garde της αφαίρεσης. Πόσοι όμως αλήθεια την ξέρουν;

Κρατώντας απόσταση από την ευρωπαϊκή πρωτοπορία της εποχής, φοβούμενη ότι δεν θα την καταλάβουν οι σύγχρονοί της, έθεσε ως όρο το 1944, στον ανιψιό της και στη διαθήκη της, να μην δημοσιοποιηθεί κανένα έργο της για 20 χρόνια μετά τον θάνατό της. Θα περάσουν τελικά άλλα 22 χρόνια μέχρι να αποκαλυφθούν 1.200 πίνακες, 100 κείμενα και 26.000 σημειώσεις της: το 1986, στην πρώτη έκθεση με έργα της στο LACMA, στο Μουσείο Τέχνης του Λος Άντζελες. «The Spiritual in Art, Abstract Painting 1890-1985». Η πνευματικότητα στην τέχνη. Η διεθνής αναγνώριση ξεκίνησε.

Μόλις το 1986 λοιπόν, η Hilma Af Klint εισέβαλε με ορμή στο μοντερνιστικό πάνθεον με μια συναρπαστική αποκάλυψη: ότι ήταν από τους πρωτοπόρους της αφηρημένης τέχνης. Την άνοιξη του 2013 καθιερώθηκε στην χώρα της με την πιο δημοφιλή έκθεση ever στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Moderna Museet) της Στοκχόλμης, ενώ το 2016 κατέκτησε το μητροπολιτικό Λονδίνο με την έκθεση «Painting the Unseen» στη Serpentine Gallery.

Ο καλλιτεχνικός κόσμος της Hilma af Klint είναι εμποτισμένος με σύμβολα, γράμματα και λέξεις. Ζωγραφίζοντας τον άγνωστο, τον αφανή κόσμο, χαρτογράφησε αστρικά συμβάντα που σχηματοποίησαν τις εναλλακτικές, αμφίσημες όψεις της ανθρώπινης υπόστασης, τις συχνά συμμετρικές δυαδικότητες: πνεύμα-ύλη, γυναίκα-άνδρας, καλό-κακό, μέσα-έξω, πάνω-κάτω. Με επιρροές από τις πνευματικές διδασκαλίες της Θεοσοφικής Εταιρείας (1895) της Helena Petrovna Blavatsky (1831-1891) και κυρίως της ανθρωποσοφίας (1912) του αυστριακού φιλοσόφου και αρχιτέκτονα Rudolf Steiner (1861-1925), αλλά και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ανακαλύψεις της εποχής που έκαναν τις φυσικές επιστήμες πιο «ορατές» από ποτέ, όπως η ανακάλυψη των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων από τον Heinrich Hertz (1886) και των ακτίνων Χ από τον Wilhelm Röntgen (1895), η Hilma af Klint αποτύπωσε την επίδραση της επιστήμης και της θρησκείας στους καμβάδες της. Τα έργα της, λάδια και τέμπερες σε χαρτί, συνήθως πάνω από τρία μέτρα ύψος, ταλαντώνονται προς την πνευματική διάσταση της ανθρωποσοφικής προσέγγισης του Steiner.

Η ίδια συνάντησε για πρώτη φορά τον Steiner το 1908 όταν ο τελευταίος επισκέφτηκε τη Στοκχόλμη. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1920, θα τον συναντήσει και πάλι στο Goetheanum στο Dornach της Ελβετίας, στην έδρα της Ανθρωποσοφικής Εταιρείας, όπου και θα μείνει αρκετές φορές μεταξύ 1921 και 1930.

Ο Steiner την επηρέασε τόσο βαθιά ώστε οι γεωμετρικοί κύκλοι και τα τρίγωνα να μετεξελιχθούν σε σύμβολα και μοτίβα, κοχύλια, φίδια, κρίνους και σταυρούς, ηλιακά συστήματα, σαλιγκάρια, κύματα, έλικες, πυραμίδες, ουράνια τόξα, σπείρες που συμβολίζουν την εξέλιξη και την κίνηση, κύκνους την υπέρβαση και περιστέρια την αγάπη. Αμφισημίες, ετερότητες, δυαδικότητες, αντανακλάσεις και αντικατοπτρισμοί. Μερικά έργα της φέρνουν στο νου τον σουρεαλισμό του Joan Miró.

Μωβ, πορτοκαλί, μαύρο, μπλε, κίτρινο, ροζ και κόκκινο η σωματική και πνευματική αγάπη αντίστοιχα. Τα χρώματα λειτουργούν συμβολικά. Κίτρινο και τριαντάφυλλα η αρρενωπότητα. Μπλε και πασχαλιές η θηλυκότητα. Χρώμα και σύνθεση. Σκιές και διάθλαση. Ολότητα και αρμονία. Πράσινο.  Δυναμική ισορροπία ανάμεσα στο κίτρινο και το μπλε. Η ίδια κωδικοποιεί εικόνες, χρώματα και γράμματα στα σημειωματάριά της, με αναφορές στην “Θεωρία των χρωμάτων” του Γκαίτε (1810).

Οι πίνακές της οραματίζονται την εξέλιξη, το πάθος της για τον φυσικό κόσμο και τον άνθρωπο. Γνώριζε λεπτομερώς τα φυτά, είχε μελετήσει το σύστημα ταξινόμησης και την διωνυμική ονοματολογία του σουηδού βοτανολόγου Linnaeus. Αν βυθιστείς άλλωστε στη φύση και στις κυτταρικές δομές θα ανακαλύψεις την αφαίρεση. Με το έργο της προσπάθησε να αναδείξει την πολυδιάστατη ανθρώπινη ύπαρξη, την πνευματική του υφή, τις αόρατες δυνάμεις που συνθέτουν τον κόσμο πέρα από το προφανές. Την ανάγκη για ενότητα. Τα έργα της: έντονοι ψυχεδελικοί καμβάδες μιας καλλιτέχνιδας που τόλμησε να σκεφτεί αντισυμβατικά, πέρα από την εποχή της και πέρα από το ορατό, προσπαθώντας να κατανοήσει τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Το 2017, το νορβηγικό αρχιτεκτονικό γραφείο Snøhetta παρουσίασε μια ενδιαφέρουσα τρισδιάστατη εικόνα ενός μουσείου αφιερωμένου στην Hilma af Klint στη Järna, 50 χλμ νοτιοδυτικά της Στοκχόλμης: το κέντρο του ανθρωποσοφικού κινήματος της Σουηδίας. Δυστυχώς, λίγους μήνες μετά ανακοινώθηκε ότι πιθανώς ναυάγησαν τα σχέδια εξαιτίας ασυμφωνίας μεταξύ των κληρονόμων της Klint και των υπευθύνων του μελλοντικού μουσείου.

O Rudolf Steiner και το Goetheanum

Ο Rudolf Steiner (1861-1925) ίδρυσε στις αρχές του 20ου αι. το πνευματικό κίνημα της ανθρωποσοφίας. Σπούδασε στην Πολυτεχνική Σχολή της Βιέννης, μελέτησε βαθιά τον Γκαίτε και επηρεάστηκε από τον Σοπενχάουερ και τον Νίτσε. Σε πολύ απλές γραμμές, το κίνημα της ανθρωποσοφίας ποτίστηκε από μια μυστικιστικού χαρακτήρα γνωσιολογία, με έντονα τα στοιχεία της ενόρασης, της έμπνευσης και της διαίσθησης μέσω της επιστημονικής μεθοδικότητας. Μια εμβάθυνση στην πνευματική έρευνα του εαυτού, στη σκέψη, στο συναίσθημα και στη βούληση, με στόχο να συμβάλλει σε πολλαπλές πτυχές της καθημερινότητας: στην εναλλακτική πρόσληψη της ιατρικής, της βιολογίας, της διατροφής, της τέχνης, στην ανανέωση της γεωργίας μέσω διαφορετικών μεθόδων καλλιέργειας αλλά και στη βελτίωση της παιδαγωγικής διδασκαλίας μεταξύ άλλων. Ο Steiner ασχολήθηκε προσωπικά με την επιμόρφωση εργατών στο Βερολίνο, ίδρυσε το «ελεύθερο σχολείο Waldorf» στη Στουτγάρδη για τα παιδιά των εργατών του εργοστασίου τσιγάρων Waldorf – Astoria και προσπάθησε να συνθέσει αρμονικά μια οργανική κοινωνική και οικονομική ζωή.

Φιλόσοφος αλλά και αρχιτέκτονας, σχεδίασε ο ίδιος το κτίριο που θα φιλοξενούσε τις δράσεις του. Στο Ντόρναχ, δεκαπέντε χιλιόμετρα νότια της Βασιλείας, στην βόρεια Ελβετία, υψώθηκε το πρώτο Γκαιτεάνουμ (Goetheanum), φόρος τιμής στον Γκαίτε. Διεθνές κέντρο ανθρωποσοφίας, ένας ζωντανός ξύλινος οργανισμός με έντονη συμμετρία και εντυπωσιακούς τρούλους, ολοκληρώθηκε το 1919 αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς από εμπρησμό την πρωτοχρονιά του 1922. Να σημειωθεί ότι την ίδια χρονιά διακόπηκε μια διάλεξή του λόγω βανδαλισμών, ο ίδιος δέχθηκε επιθέσεις από τη ναζιστική Γερμανία ενώ χαρακτηρίστηκε από τον Χίτλερ «εργαλείο των Εβραίων».

Το πρώτο Γκαιτεάνουμ αντικαταστάθηκε αμέσως με το νέο Γκαιτεάνουμ, το οποίο ολοκληρώθηκε το 1928, τρία χρόνια μετά τον θάνατό του. Αυτή τη φορά ο Ρούντολφ Στάινερ χρησιμοποίησε πρωτοποριακά το νέο χυτό υλικό, το οπλισμένο σκυρόδεμα ή κοινώς μπετόν αρμέ, σχεδιάζοντας ένα ανεπίχρηστο κτίριο-γλυπτό. Οργανικής μορφής, μια μπρουταλιστική και τραχιά εκδοχή θα μπορούσαμε να πούμε της Casa Milà (του καταλανού αρχιτέκτονα Antonio Gaudí που χτίστηκε μεταξύ 1906-1912), το δεύτερο Γκαιτεάνουμ είναι ένα σπάνιο εξπρεσιονιστικό μοντερνιστικό δείγμα. Έχει μάλιστα χαρακτηριστεί εθνικό μνημείο στην Ελβετία. Η ανθρωποσοφία πλανιέται ελεύθερα ανάμεσα στις καμπύλες του σκυροδέματος.

Το κτίριο συντίθεται από μια ξύλινη δομή διπλού θόλου πάνω από μια καμπυλωτή βάση μπετόν -ο ξυλότυπος ολόκληρου του κτιρίου ήταν εξαιρετικά πολύπλοκος και πραγματοποιήθηκε από τεχνίτες του ναυπηγείου του Αμβούργου- , διακοσμητικά μοτίβα στις οροφές-τρούλους που απεικονίζουν την ανθρώπινη εξέλιξη, χρωματιστά βιτρό στα παράθυρα, γλυπτικά κιονόκρανα, επιστύλια και υποστυλώματα. Περιλαμβάνει δύο αίθουσες εκδηλώσεων 1500 θέσεων, αίθουσες εκθέσεων και διαλέξεων, βιβλιοθήκη, βιβλιοπωλείο και διοικητικούς χώρους για την Ανθρωποσοφική Εταιρεία. Τα τελευταία 100 χρόνια, 180 κτίρια παρόμοιας μορφολογίας έχουν ανεγερθεί γύρω από το Goetheanum δημιουργώντας μια ανθρωποσοφιστική κοινωνικοχωρική «αποικία». Πνεύμα και ύλη σε διαλεκτική σχέση.

Jane Weaver | Modern Kosmology | 2017

Αφορμή για να θυμηθούμε την Hilma Af Klint ήταν η βρετανίδα τραγουδοποιός Jane Weaver και το νέο της άλμπουμ Modern Kosmology που κυκλοφόρησε πριν μερικούς μήνες.

Η Jane Weaver γεννήθηκε το 1972 στο Λίβερπουλ. Ήταν μέλος της Britpop μπάντας Kill Laura και της folktronica Misty Dixon. Μετά τα εξαιρετικά solo album της «Fallen By Watchbird» του 2012 και «Silver Globe» του 2015, με μερικά άλλα στο ενδιάμεσο, φέτος ηχογράφησε το ένατό της άλμπουμ: Modern Kosmology. Μοντέρνα κοσμολογία, κοσμική ενέργεια, τέχνη και αρχιτεκτονική μέσα από ένα ντελίριο ηλεκτρονικών ήχων. Αιθέρια ηχοτρόπια μπλέκονται με μια μελωδική ρετρό ψυχεδελική φωνή. Βυθίζεται στους διαγαλαξιακούς ήχους, μιξάρει electronica με ψυχεδελική pop, μαγνητίζει με το ελεύθερό της πνεύμα. Υπνωτικός παλμός και φωνητικά α λα Broadcast. Η ίδια δηλώνει ότι εμπνεύστηκε από την αφηρημένη πολύχρωμη τέχνη αλλά και τις πνευματικές ανησυχίες της πρωτοπόρου σουηδέζας Hilma af Klint.

To πρώτο κομμάτι του δίσκου είναι το H>A>K.  Τα αρχικά του ονόματος της Hilma Af Klint. Η ονειρική φωνή της Jane Weaver αποτίει φόρο τιμής στην σουηδέζα καλλιτέχνιδα. Επαναλαμβανόμενα υπνωτικά μοτίβα στις κιθάρες, επίμονα τύμπανα και αναλογικά σύνθια συνθέτουν ένα dream pop παραλήρημα για την πρωτοπόρο καλλιτέχνιδα που έγινε γνωστή μόλις πριν λίγα χρόνια παρόλο που τα έργα της μετρούν από τις αρχές του 19^ου αιώνα.

Η Weaver ψιθυρίζει το H>A>K, συνεχίζει με το Did You See Butterflies? (που για κάποιο λόγο μου έφερε στο νου το Cherokee της Cat Power). Ένα κράμα disco με παλμικό μπάσο και διακοπτόμενο synth. Ακολουθεί το ομώνυμο κομμάτι του άλμπουμ, τα Slow Motion και Loops in the Secret Society, τα οποία οδηγούν στην κεντρική σύνθεση: The Architect, με το video clip  του οποίου θα ασχοληθούμε σε εκτενές επόμενο άρθρο. The Lightning Back, Valley, Ravenspoint & I wish για το τέλος.

Ακούστε το H>A>K από ερασιτεχνική ηχογράφηση στο The Lexington, 96-98 Pentonville Road, στο Λονδίνο στις 22 Μαΐου 2017.