Γιατί μας ενδιαφέρει σήμερα ο Le Corbusier; Και ποιός είναι ο Le Corbusier που μας ενδιαφέρει; Με αφορμή τα σημερινά γενέθλιά του, 6 Οκτωβρίου 1887.

επιμέλεια: Τζίνα Σωτηροπούλου

Ο Charles-Édouard Jeanneret επινόησε το 1920 την ταυτότητα του Le Corbusier. Αγάπησε τη Μεσόγειο στο πρώτο «ταξίδι στην Ανατολή». Είκοσι δύο χρόνια μετά, «με άλλους εκατό συμμετέχοντες του τέταρτου συνεδρίου CIAM, επιβιβάζεται στη Μασσαλία στο πλοίο της γραμμής “Πατρίς ΙΙ”, με προορισμό τον Πειραιά». 

Ο Le Corbusier (1887-1965) συνδιαμόρφωσε τους χωρικούς πειραματισμούς που δόμησαν το μοντέρνο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο. Εμπνεύστηκε από τον κόσμο των μηχανών, αναζητώντας το Νέο Πνεύμα. Επαναπροσδιόρισε το κλασικό ιδεώδες του Παρθενώνα, πίστεψε στα πρωτοποριακά βιομηχανικά υλικά όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα, κατέθεσε ουτοπικές προτάσεις -πολλές αμφισβητήθηκαν-, συμμετείχε στη διεθνή συζήτηση για μια τυποποιημένη και α-τοπικιστική κοινωνική αρχιτεκτονική: καθαρή και φονξιοναλιστική. 

Το παρακάτω κείμενο συγκεντρώνει τις απόψεις της νεότερης γενιάς αρχιτεκτόνων που συμμετείχαν στο άκρως ενδιαφέρον Συνέδριο «Ελ/LeCorbusier: Γενεαλογίες» που έγινε πριν 4 χρόνια στην Αίθουσα Καυταντζόγλου της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Τους είχα ζητήσει τότε να αποτυπώσουν σε λέξεις μερικές σκέψεις πάνω στο ερώτημα «Γιατί μας ενδιαφέρει σήμερα ο Le Corbusier; Και ποιός είναι ο Le Corbusier που μας ενδιαφέρει;» με αφετηρία την τότε εισήγησή τους. Το κείμενο θα δημοσιευόταν στο περιοδικό «Αρχιτέκτονες» του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων. Δεν δημοσιεύτηκε ποτέ. (Δεν ξέρω αλήθεια και τι γίνεται με το περιοδικό. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία).

Μικρά στιγμιότυπα από το Συνέδριο «Ελ/Le Corbusier: Γενεαλογίες»

Ας ξεκινήσουμε όμως με μια μικρή ανασκόπηση, ενημερώνοντας όσους δεν είχαν παραβρεθεί τότε αλλά και υπενθυμίζοντας σε όσους συμμετείχαν, μικρά στιγμιότυπα εκείνου του συνεδρίου. Το εξαιρετικό συνέδριο «Ελ/Le Corbusier: Γενεαλογίες» (29-31/10/2015) ήταν συνέχεια της δέσμης εκδηλώσεων για τα 50 χρόνια από τον θάνατο της «δημιουργικής δυναμικής της νεωτερικότητας» και αποσκοπούσε στην διερεύνηση του κατά πόσο και αν μας αφορά ακόμα ο Le Corbusier. Και μάλιστα αν αφορά το ίδιο όλες τις γενιές.

Το συνέδριο αλλά και όλες οι εκδηλώσεις με τον γενικό τίτλο «Αναφορά στον Le / Ελ Corbusier» συντονίστηκαν από τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη, καθηγητή Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ, κατεξοχήν ερευνητή της νεωτερικότητας με έμφαση στον Le Corbusier και στην μητροπολιτική Αθήνα. Συνοδοιπόροι του πλήθος νέων διδασκόντων. Επιμελητές του συνεδρίου και του μικρού και καλαίσθητου καταλόγου ήταν ο Κώστας Τσιαμπάος και ο Νικολής-Ίων Τερζόγλου (επίκουροι καθηγητές ΕΜΠ). Το συνέδριο υιοθετώντας την υπόθεση εργασίας μίας ανοικτής ιστορικοποίησης, επιθυμούσε να διερευνήσει τα ερωτήματα: μας αφορά ακόμα ο Le Corbusier σήμερα;

Άν ναι, με ποιούς τρόπους, κάτω από ποιές πλατφόρμες ιδεών; Άν όχι, γιατί; Βάσει ποιών επιχειρημάτων και προβληματικών; Στόχος του συνεδρίου ήταν να διερευνηθούν ορισμένες πιθανές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, μέσα από την οργανωμένη αντιπαράθεση και τον διάλογο τριών γενεών Ελλήνων αρχιτεκτόνων, διδασκόντων και ερευνητών, με ιδιαίτερη έμφαση στην πρόσληψη της φυσιογνωμίας, της σκέψης και του έργου του Le Corbusier στην Ελλάδα.

Την πρώτη ημέρα, σημαντικοί εκπρόσωποι της γενιάς των Ελλήνων δασκάλων και αρχιτεκτόνων οι οποίοι βίωσαν προσωπικά τον αντίκτυπο του θανάτου του, αναφέρθηκαν στον Le Corbusier, και τις επόμενες ημέρες εκπρόσωποι των δύο επόμενων γενεών Ελλήνων διδασκόντων, αρχιτεκτόνων και ερευνητών συνέβαλλαν με εισηγήσεις σε πέντε θεματικές ενότητες.

Αναλύθηκε ιστορικά η «Ουτοπία που γίνεται Πολιτική…και το Αντίστροφο» με έμφαση στην μαρξιστική άποψη πως «ο καθένας περιγράφει και ερμηνεύει τον κόσμο όχι όπως είναι αλλά όπως πιστεύει πως είναι» μέσα από την εμπεριστατωμένη μελέτη του Γιάννη Τσιώμη. O Παναγιώτης Τουρνικιώτης πρόβαλλε τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις αλλά και τις υπερβάσεις των αρχιτεκτονικών αξιών που πρέπει να διαφυλάσσονται στην Πόλη του Le Corbusier. Ο Friedrich Fröbel συναντήθηκε με την πολιτική του «Κήπου για τα Παιδιά» μέσα από την αφαιρετική περιγραφή των γεωμετρικών ξύλινων παιχνιδιών που γαλούχησαν γενιές μοντερνιστών αρχιτεκτόνων υπό το πρίσμα του Κώστα Μωραΐτη.

Αναγνώστηκε η «Κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και το Λεκορμπυζιανό ιδεώδες της μαζικής κατοίκησης» του Σταύρου Σταυρίδη και ο «Κορμπουζιανός μπρουταλισμός του έργου των Παπαϊωάννου-Φινέ» του Παναγιώτη Τσακόπουλου. Αναγνωρίστηκε ο Le Corbusier με το βλέμμα του Δοξιάδη στην εισήγηση του Πέτρου Φωκαΐδη. Εντοπίστηκε το «Maison Dom-ino στην ελληνική επαρχία» από τον Νίκο Μαγουλιώτη και ακούστηκαν οι απόψεις μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας του ΕΜΠ για την παράδοση των «5 σημείων» του Le Corbusier μέσα από έρευνα της Μυρτώς Κιούρτη. Μελετήθηκε η πρώτη μονογραφία του αρχιτέκτονα στις ΗΠΑ του Στάμου Παπαδάκη από τον Σταύρο Μαρτίνο. Ο Κώστας Τσιαμπάος σχεδίασε μια φανταστική αρχιτεκτονική ιστορία, ένα graphic novel, το “Jeannerex”: μια αφήγηση για την κατασκευή του εαυτού του αρχιτέκτονα ως το θεμέλιο του μελλοντικού έργου του. Παράλληλα, αμφισβητήθηκε το «υπερτροφικό υποκείμενο» που ακούει στο όνομα Le Corbusier βάζοντας στο προσκήνιο τους Team 10, μιλώντας για τον «Μεγάλο Αριθμό», επαναπροσδιορίζοντας συλλογικές ενότητες, ανοιχτές φόρμες, κοινωνικές κατοικίες και διεκδικήσεις κινημάτων και ανοίγοντας ταυτόχρονα μια συζήτηση για τον δημόσιο χώρο στην εισήγηση της Ίρις Λυκουριώτη.

Γνωρίσαμε έναν άλλον Le Corbusier, έναν λάτρη του θεμελιωτή της πεμπτουσίας Rabelais, του αστείρευτου γέλιου και της θεϊκής Μποτίλιας, του ευρηματικού Πανούργου, έναν αρχιτέκτονα που αυτοσαρκάζεται στα όρια του γκροτέσκο με εμφανή καρναβαλικά στοιχεία στην προσωπική του εμφάνιση: από το παπιγιόν μέχρι τα στρογγυλά γυαλιά του. Η μυθική σεξουαλικότητα των έργων του προβάλλει έναν βαθιά αντικρουόμενο άνθρωπο στον οποίο η εφήμερη απτική υπόσταση αντιπαραβάλλεται με τον μοντέρνο δογματισμό. Η καταπληκτική σχέση του Le Corbusier με τα γραπτά του Θερβάντες και του ονειροπαρμένου Δον Κιχώτη, του πολυμήχανου Οδυσσέα του Ομήρου αλλά κυρίως η αλήτικη συνδιαλλαγή του με τον Ραμπελαί αποτυπώθηκε μοναδικά στην καταπληκτική εισήγηση του Παναγιώτη Φαραντάτου «Περί οίνου, οράσεως και άλλων τεχνασμάτων».

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ και συντονιστής όλων των εκδηλώσεων ανέφερε:

«Το συνέδριο είχε στόχο και μπόρεσε να φέρει κοντά 4 γενιές αρχιτεκτόνων σε μια δύσκολη αίθουσα που γέμισε για τρεις μέρες διαδοχικά με συγκινήσεις, αλλά κυρίως με νέες ιδέες. Και αν οι συγκινήσεις ήταν αναγκαίες και επιθυμητές, αφού ανακαλούσαν τον κόσμο από τον οποίο ερχόμαστε, το πιο σημαντικό είναι ότι αποτέλεσαν μόνο αφετηρία για μια συνάντηση και ανταλλαγή προτάσεων, που είχε λιγότερο να κάνει με την ιστορία και περισσότερο με το ίδιο το νόημα της αρχιτεκτονικής. Τολμώ να πω ότι φύσηξε ένας φρέσκος αέρας αισιοδοξίας. Η νεότερη γενιά των συναδέλφων – εκείνοι που εκπονούν διατριβές ή πρόσφατα άρχισαν να διδάσκουν – ήταν αριθμητικά και ουσιαστικά η δυναμικότερη, μίλησε με γνώση, με πρωτοτυπία και κριτική αντίληψη, δείχνοντας ότι είναι ήδη ώριμη για μια νέα θεώρηση των πραγμάτων. Συνδυάζοντας τη λόγια προσέγγιση με μια αρχιτεκτονική συνείδηση, που εμβαθύνει στο παρελθόν έχοντας για στόχο τη δημιουργία, η γενιά αυτή θα μπορέσει να ενώσει πάλι τη διασπασμένη ενότητα αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής. Από αυτή την οπτική γωνία, το συνέδριο αποτίμησης και επανερμηνείας της αρχιτεκτονικής στην οποία γαλουχηθήκαμε ήταν μια πραγματική αποκάλυψη και μια μεγάλη υπόσχεση για το μέλλον»

Με αφορμή τα σημερινά γενέθλια του Le Corbusier, 6 Οκτωβρίου 1887, δημοσιεύουμε στο SLUS τι μας είπε η νεότερη γενιά αρχιτεκτόνων, διδασκόντων και ερευνητών στην προσπάθειά τους να αποσαφηνίσουν την σχέση τους με τον απόλυτο μαιτρ του μοντέρνου.

Γιατί λοιπόν μας ενδιαφέρει σήμερα ο Le Corbusier, αλλά και ποιός είναι ο Le Corbusier που μας ενδιαφέρει;

Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ | Η Πόλη του Le Corbusier : Πολεοδομική Ουτοπία και Πολιτική

«Στη μεταμοντέρνα πολεοδομική συνείδηση, μέσα στην οποία διαμορφώθηκα και εγώ, η πόλη του Le Corbusier στάλθηκε στο πυρ το εξώτερο. Υπάρχουν πολλά και δικαιολογημένα επιχειρήματα για αυτή την ‘καταδίκη’. Πιστεύω ωστόσο τώρα, 50 χρόνια από τον θάνατό του, ότι είναι σημαντικό να ξαναδούμε τι έλεγε και επεδίωκε λίγο πριν ή μετά τον παγκόσμιο πόλεμο για τη δική του ‘ανθρώπινη πόλη’. Προτείνω να ξαναδιαβάσουμε τη Χάρτα των Αθηνών, αφού ξεχάσουμε όλες τις προκαταλήψεις που εγκατέστησε πάνω μας η μεταγενέστερη πορεία του κόσμου. Το θεωρώ σημαντικό, επειδή έχουμε συνηθίσει να είμαστε σίγουροι – μέσα και έξω από τα Πανεπιστήμια – ότι γνωρίζουμε πολλά για πράγματα που έχουμε ελάχιστα μελετήσει. Ξαναδιαβάζοντας τη Χάρτα, τόσο στα κεφάλαια της κριτικής των πόλεων, όσο και σε εκείνα των προτάσεων, βρίσκω μια πολιτική, νεωτερική και ανατρεπτική ματιά, που δεν μπορεί με τίποτα να εικονογραφήσει η ‘μοντέρνα πόλη’ την οποία καταδικάσαμε. Μπορεί να μιλήσει κανείς για πολεοδομική και κοινωνική ουτοπία, αλλά από τη σχέση με την ιστορία και την προστασία του παρελθόντος, ως την ανάγκη για πράσινο και ανθρώπινες συνθήκες κυκλοφορίας, ή την πρωτοκαθεδρία του δημόσιου συμφέροντος, πολλές από τις ιδέες και τις προτάσεις είναι περισσότερο επίκαιρες σήμερα από τότε που γράφτηκε το ‘καταραμένο’ αυτό κείμενο».

Κώστας Τσιαμπάος, αρχιτέκτονας, επίκουρος καθηγητής ΕΜΠ | Jeannerex

«Ο Le Corbusier μας ενδιαφέρει σήμερα για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Μας ενδιαφέρει καταρχάς επειδή ο ίδιος ενδιαφέρθηκε για εμάς: έκανε δύο πραγματικά ταξίδια στην Ελλάδα και πολλά περισσότερα φανταστικά, στην αρχιτεκτονική, τη μυθολογία, την αισθητική, τη λογοτεχνία, την ιστορία της. Μας ενδιαφέρει επίσης επειδή το έργο του αποτέλεσε πρότυπο για πολλούς Έλληνες αρχιτέκτονες ακόμα και γι αυτούς που, φαινομενικά, στέκονταν πολύ μακριά του, όπως ο Πικιώνης. Μας ενδιαφέρει τέλος γιατί με αυτόν ασχολούνται σοβαρά γνωστοί έλληνες ιστορικοί, θεωρητικοί και πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, όπως ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης.

Προσωπικά ο Le Corbusier που με ενδιαφέρει είναι αυτός που βρίσκεται πριν ή κάτω από το έργο του. Γι αυτό ανέδειξα την έννοια της επιμέλειας εαυτού ως το σημαντικότερο θεμέλιο της επαναστατικής αρχιτεκτονικής του. Έχοντας στο μυαλό μου την επιρροή που ασκούν διαχρονικά οι σπουδαίοι αρχιτέκτονες στους φοιτητές και τις φοιτήτριες μας προσπάθησα να επιχειρηματολογήσω εναντίον μιας μιμητικής στάσης και υπέρ μιας μοναδικής και εξατομικευμένης πορείας αυτό-δημιουργίας. Το παράδειγμα του Le Corbusier μας δείχνει ότι το πρώτο και σημαντικότερο πράγμα που οφείλει να κατασκευάσει ένας δημιουργικός άνθρωπος είναι… ο εαυτός του. Και, όπως καλά γνωρίζουμε, για να μοιάσει κανείς στο πρότυπό του το τελευταίο που πρέπει να κάνει είναι να το μιμηθεί».

Ίρις Λυκουριώτη, αρχιτέκτονας, επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – αρχιτεκτονικό γραφείο Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας | Η αμφισβήτηση του «υπερτροφικού υποκειμένου» | On en a Ras-le-bol de Le Corbusier: Η χαμένη της ευκαιρία της κοινής αρχιτεκτονικής και ο θαυμάσιος ρεαλισμός του νεροχύτη ως εκκρεμούσα πρόταση για το μέλλον.

«Με επίκεντρο τη ρήξη του ’59 ανάμεσα στη παλαιά γενιά αρχιτεκτόνων που πρωταγωνίστησε και ηγεμόνευσε στα CIAM (με προεξέχουσα την περίπτωση Λε Κορμπυζιέ) και την ομάδα Team X μιλήσαμε για τη χαμένη ευκαιρία εκδημοκρατισμού της παραγωγής της αρχιτεκτονικής που αναδύθηκε στα πλαίσια αυτής της ρήξης. Τέθηκε υπό αμφισβήτηση το παράδειγμα του ‘μεγάλου’ και αρσενικού αρχιτεκτονικού υποκειμένου, το οποίο υπογράφει την ιστορία της αρχιτεκτονικής και αποφασίζει αυταρχικά για τη μοίρα του χώρου. Μας ενδιέφερε να αναδείξουμε τον παραλογισμό αυτής της αρχιτεκτονικής υπερτροφίας και του μηντιακού της αποτυπώματος, το οποίο αποκρύπτει και παραμορφώνει την πραγματικότητα αφενός του κοινωνικού ρόλου της αρχιτεκτονικής και αφετέρου τον καταμερισμού εργασίας μέσα στα ατελιέ.

Στη σημερινή συγκυρία, έχει ήδη τεθεί ξανά το ερώτημα του χώρου και των υποκειμένων που αποφασίζουν για τη μορφή του ως συνέχεια των διεκδικήσεων των κινημάτων των πλατειών (2011). Τίθενται ξανά υπό συζήτηση, για μια ακόμη φορά στην ιστορία, ο τρόπος λήψης αποφάσεων για την θεσμική διαχείριση του χώρου και του πολιτισμού, με τη συμμετοχή ευρύτερων κοινωνικών ομάδων ενώ το αρχιτεκτονικό υποκείμενο καλείται να ανασυγκροτηθεί. Θεωρούμε ότι είναι κρίσιμη η επανεξέταση του μοντέλου που εισηγήθηκε η Ομάδα 10, το οποίο στο επίπεδο της τέχνης αντιπαρατίθεται απόλυτα με το πουριστικό ζωγραφικό παράδειγμα του Λε Κορμπυζιέ· ταυτίζεται με την κινηματογραφική τέχνη, ως λαϊκό θέαμα και το αισθητικό παράδειγμα που προσέφεραν τα καλλιτεχνικά κινήματα του ιταλικού νεορεαλισμού, της νουβέλβάγκ και του ρεαλισμού του νεροχύτη.

Η βασική μου θέση είναι ότι οι γενεαλογίες δεν συγκροτούνται νομοτελειακά. Η αλλαγή των γενεών αλλά και η επιλεκτική καταγραφή της ιστορίας τους είναι διαδικασία διαλεκτική και ιδεολογική. Προϋποθέτει συγκρούσεις ή/και συναινέσεις, συμπλεύσεις ή διαστάσεις, οι οποίες κατασκευάζονται σαν ανταπόκριση ως προς την πραγματικότητα και την καθημερινή εμπειρία. Αυτή η καθημερινή εμπειρία διαφέρει ανάλογα με τη θέση που καταλαμβάνει ένας άνθρωπος ή μια ομάδα μέσα στη διαστρωματωμένη κοινωνία και τον καταμερισμό της εργασίας. Είναι προφανές ότι δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για γενεαλογίες εντός του μοντέρνου κόσμου με όρους παράδοσης και ομαλής συνέχειας.

Τι μας προσφέρει ο λόγος για το Λε Κορμπυζιέ όταν αντιμετωπίζουμε μια άγρια στιγμή της ιστορίας, η οποία έχει εξαφανίσει τη γνώριμη καθημερινότητά μας στην υλική ζωή και στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα; Τι αυτού του ιστορικού υποκειμένου γίνεται διαφωτιστικό μέσα από αυτή τη στιγμή αναμέτρησης με την πραγματικότητα;’

Η θέση μου είναι ότι η νομιμοποίηση της υπερτροφίας των προσωπικοτήτων στη μελέτη της ιστορίας σκιάζει πολλά από τα γεγονότα και τους μετασχηματισμούς που συμβαίνουν στη συλλογική εμπειρία. Εκτός του ότι εξαίρει το άτομο και υποσκελίζει τη συλλογική δράση, παραμορφώνει τις πραγματικές δυνατότητες που έχει ένας και μόνον άνθρωπος να παράξει έργο, ενώ διαστρεβλώνει και το ίδιο το περιεχόμενο της δουλειάς του. Κάθε μαιτρ του διαμετρήματος του Λε Κορμπυζιέ υποστηρίζεται από εκατοντάδες, λιγότερο ή περισσότερο, ανώνυμους εργαζομένους και εργαζόμενες σε ιεραρχημένες θέσεις, οι οποίοι πληρώνονται ή δεν πληρώνονται καθόλου δημιουργώντας ασύμμετρες σχέσεις συσσώρευσης έργου και χρήματος (πολλά ο μαιτρ, ελάχιστα ο εργαζόμενος).

Κάθε μαιτρ του διαμετρήματος του Λε Κορμπυζιέ υποστηρίζεται από φορείς της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Παράγει όχι μόνον έργο για τους φορείς αυτής της εξουσίας, αποδεχόμενος τις επιλογές ή τις προτεραιότητές τους αλλά και ενσαρκώνει το πρότυπο που προσομοιάζει στις αξίες τους, εξ ου και προβάλλεται συστηματικά και με πολλά μέσα. Αυτό το πρότυπο των προσωπικοτήτων-φάρων της ιστορίας έχει ήδη αμφισβητηθεί από το 19ο αιώνα, ως ανεπαρκές να μιλήσει για την πραγματικότητα, τόσο για τα θαύματα όσο και για τα δεινά της.

Είναι εν τέλει προφανές ότι εξαιτίας αυτής της υπεροτροφίας, την οποία επικροτεί η κυρίαρχη ιστοριογραφία και το διεθνές λόμπυ της αρχιτεκτονικής, έχουν αποσιωπηθεί διάφορες πτυχές της ιστορίας του μοντέρνου κινήματος μιας και η κυριαρχία της προσωπικότητάς του Λε Κορμπυζιέ και το μηντιακό της αποτύπωμα έχει περιθωριοποιήσει μια πληθώρα άλλων δημιουργών, οι οποίοι/ες μοιράστηκαν τον ίδιο κόσμο με τον Λε Κορμπυζιέ αλλά ανήκαν σε λιγότερο προνομιακές ομάδες του πληθυσμού (π.χ. γυναίκες). Η υπερτροφική προσωπικότητα- μαγνήτης έλκει, κατοχυρώνει στη συλλογική συνείδηση ακόμη και πράγματα που το υποκείμενό της δεν έκανε. Οι περιθωριοποιημένοι, ή ανεξάρτητοι κοινωνοί του μοντερνισμού βλέπουν τα έργα τους να αποδίδονται ή να αξιολογούνται υποχρεωτικά σε σχέση με εκείνα του μαίτρ. Σκανδαλώδες είναι το παράδειγμα του έργου της αστής Αιλήν Γκρέυ (κατά 9 χρόνια μεγαλύτερής του), μέρος του οποίου, το σπίτι Ε-1027, επι-ζωγραφισμένο από τον ίδιο τον Λε Κορμπυζιέ φιγουράρει στο Oeuvres Completes του 1946 και σε τεύχος του L’ Architecture d’ aujourd’hui του 1948 χωρίς αναφορά στο όνομά της».

Νίκος Μαγουλιώτης, αρχιτέκτων, υποψήφιος Διδάκτωρ στο ETH Ζυρίχης | Maison Dom-ino στην ελληνική επαρχία: Γιατί μας ενδιαφέρει ο Le Corbusier σήμερα; / Ποιός είναι ο Le Corbusier που μας ενδιαφέρει;

«Το καθιερωμένο ιστορικό βάρος του LC μας ωθεί ενίοτε να τον αναζητάμε σε μέρη που δεν πιστεύαμε ότι υπάρχει. Ξεκινάμε ψάχνοντας κάτι συγκεκριμένο, οπότε το αν θα το βρούμε, εν τέλει, είναι ζήτημα “καλής θέλησης” ή σύμπτωμα “παρειδωλίας”: Κοιτάμε τα σύννεφα και διακρίνουμε ένα άλογο. Όχι επειδή οι αέριες μάζες ήθελαν να μας πουν κάτι, αλλά επειδή εμείς από την αρχή το άλογο ψάχναμε. Έτσι και ως αρχιτέκτονες κοιτάμε τα μισοτελειωμένα γιαπιά στο νεοελληνικό τοπίο και αναφωνούμε “Dom-ino! Le Corbusier!”.

Βέβαια ούτε ο LC βρέθηκε ποτέ στην Καρδίτσα ή την Τρίπολη, αλλά ούτε και οι λοιδωρημένοι μικροεργολάβοι που δρουν εκεί έχουν διαβάσει το “Για Μια Αρχιτεκτονική”. Η σύνδεση του Dom-ino με την Ελλάδα είναι μια μεταφορά, που, παρά τη γοητεία της, καταρρέει σύντομα, αν επιχειρήσουμε να την εξακριβώσουμε. Αν όμως έχουμε την απαραίτητη “willing suspension of disbelief” (που απαιτείται στη μυθοπλασία) και επιμείνουμε σε μια εργαλειακή χρήση της μεταφοράς, μπορούμε ίσως να επανεξετάσουμε και τα δύο κλισέ που αυτή συνδέει: Μήπως μέσα από τις κορμπουζιανές διόπτρες η σύγχρονη ανώνυμη αρχιτεκτονική μπορεί να πάψει να είναι μπανάλ και να φανερώσει τις υπόγειες σχέσεις με την επώνυμη νεωτερικότητα; Και μήπως εν τέλει το Domino του LC δεν είναι απλά ένας σκελετός, αλλά μια πρώιμη δήλωση για τη διάχυση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής σε περιφερειακά συγκείμενα; Ελπίζω πως οι συζητήσεις μέσα και γύρω από το συνέδριο να ήταν μόνο η αρχή». 

Μυρτώ Κιούρτη, αρχιτέκτων, διδάσκουσα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών | H παράδοση των “Πέντε σημείων” του Le Corbusier στην ελληνική της εκδοχή

«Η εισήγηση στράφηκε στη διερεύνηση των αρχών σχεδιασμού, οι οποίες κωδικοποιήθηκαν από τον Le Corbusier, στο άρθρο μανιφέστο “Τα Πέντε Σημεία της Νέας Αρχιτεκτονικής”. Στόχος μας ήταν να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι σχεδιαστικές αρχές προσλήφθηκαν, εφαρμόστηκαν, τροποποιήθηκαν και αμφισβητήθηκαν από αρχιτέκτονες οι οποίοι διδάσκουν σήμερα Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Η έρευνα βασίστηκε σε εφαρμογή εις βάθος-ποιοτικών συνεντεύξεων με τους καθηγητές, μεθοδολογία η οποία προέρχεται από το πεδίο της προφορικής ιστορίας. Από την έρευνα φάνηκε ότι στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ η παράδοση του Le Corbusier είναι ιδιαίτερα ισχυρή μέχρι και σήμερα. Ο Le Corbusier φαίνεται ότι αφενός αποτελεί έναν συνεκτικό ιστό αναφοράς όπως επίσης μια κοινά αποδεκτή βάση κυρίως όσον αφορά ζητήματα κατασκευαστικής λογικής και χωρικών δομών. Αφετέρου όμως οι αρχιτέκτονες προσλαμβάνουν και ερμηνεύουν το έργο του μέσα από μια πολυπρισματική και συχνά εξατομικευμένη οπτική. Το όνομα του Le Corbusier εμφανίζεται έτσι δίπλα σε διατυπώσεις που αφορούν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τα φαινόμενα κατοίκησης των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, τις αντιλήψεις γύρω από το σώμα,τον Εαυτό, την ατομικότητα και τη συλλογικότητα. Φαίνεται δηλαδή πως η πρόσληψη του Le Corbusier βρίσκεται σε συντονισμό με αιτήματα τα οποία αναπτύσσονται στο πεδίο της σκέψης και της αρχιτεκτονικής κυρίως μετά τη δεκαετία του ’60. Αναστοχασμός και όχι άκριτη αναπαραγωγή του προτύπου, επανερμηνεία των θεμελιωδών αρχών μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, εμπειρική παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο οι αρχές λειτουργούν και αποδίδουν μέσα σε συγκεκριμένα πολιτισμικά πλαίσια».

Πέτρος Φωκαΐδης, αρχιτέκτονας, υποψήφιος διδάκτορας στην Ιστορία και Θεωρία της Αρχιτεκτονικής | Ο Le Corbusier με το βλέμμα του Δοξιάδη

«Τα κοινωνικά δεδομένα, οι κλίμακες και οι προκλήσεις του αστικού χώρου, όσο και οι κυρίαρχες πολιτικές για τις πόλεις και οι πολεοδομικές πρακτικές έχουν πλέον αλλάξει δραματικά από την εποχή που ο Le Corbusier και ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης οραματίζονταν το μέλλον των πόλεων. Οι ιδέες τους για την πόλη, έχουν προ πολλού απομακρυνθεί από τα πολεοδομικά εγχειρίδια, και μοιάζει σήμερα να αντιμετωπίζονται μόνο ως ιστορικά ερευνητικά αντικείμενα. Παρόλα αυτά ιστοριογραφικά και θεωρητικά ερωτήματα που αναδύονται ακόμα και σήμερα μέσα από το έργο τους αναδεικνύουν τη σχέση της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας με ευρύτερες χωρικές πολιτικές και την πολιτική ευρύτερα, και έτσι παραμένουν πολλαπλώς επίκαιρα: Ήταν η προσέγγισή τους πολιτική ή απολιτική; Σε ποιο βαθμό η προώθηση τεχνοκρατικών πολεοδομικών σχεδιασμών αγνοούσε ή απέκρυπτε κοινωνικά διακυβεύματα; Τι μπορεί να αποκαλύπτει η ανάδειξη των σχέσεών τους με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες και εξουσίες; Αυτά τα ερωτήματα μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλεία μιας κριτικής ιστοριογραφίας που εμβαθύνει στο έργο του Le Corbusier και του Δοξιάδη, ενώ παράλληλα επιχειρεί να κατανοήσει μέσα από τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις στο έργο τους, ευρύτερους μετασχηματισμούς στις πολεοδομικές ιδέες του 20ου αιώνα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία του πολεοδομικού σχεδιασμού ως κατεξοχήν εργαλείο ουτοπικής και πολιτικής σκέψης, τέτοιες κριτικές οπτικές μπορούν να τροφοδοτήσουν χρήσιμους και επίκαιρους προβληματισμούς για τον κοινωνικοπολιτικό ρόλο της αρχιτεκτονικής σκέψης και πρακτικής και στην παρούσα συγκυρία».

Σταύρος Μαρτίνος, αρχιτέκτων, υποψήφιος διδάκτωρ ΕΜΠ | Από το International Style στη σύνθεση των τεχνών: Η πρώτη μονογραφία του Le Corbusier στις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Η εισήγηση παρουσίασε το πρότυπο μοντέρνας καλλιτεχνικής δημιουργίας το οποίο υποστηρίζει η πρώτη μονογραφία του Le Corbusier στις ΗΠΑ, η οποία εκδίδεται το 1948 σε επιμέλεια του Στάμου Παπαδάκη. Ο Le Corbusier εμφανίζεται ταυτοχρόνως ως αρχιτέκτονας, ζωγράφος και συγγραφέας, μέσα από άρθρα Ευρωπαίων και Αμερικανών αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών οι οποίοι ζουν στη Νέα Υόρκη. Η έκδοση έχει ενδιαφέρον επειδή είναι η πρώτη συλλογική εμφάνιση των CIAM στη Νέα Υόρκη μετά τον πόλεμο και το περιεχόμενό της έρχεται σε αντιδιαστολή τόσο με τον κατάλογο της προπολεμικής έκθεσης The International Style των Hitchcock / Johnson, όσο και με το βιβλίο του ίδιου του Le Corbusier, The New World of Space, το οποίο εκδίδεται στις ΗΠΑ την ίδια χρονιά με τον συλλογικό τόμο του Παπαδάκη. Ο συλλογικός τόμος, μέσα από τις πολλαπλές του αναγνώσεις, τελικά προετοιμάζει το έδαφος και δείχνει προς το θεωρητικό και πρακτικό εργαλείο με το οποίο η σύνθεση των τεχνών γίνεται εφικτή: το νέο σύστημα μέτρησης του χώρου, Modulor, το οποίο έχει ήδη παρουσιαστεί στις ΗΠΑ από το 1947 και ετοιμάζεται να εμφανιστεί στη Γαλλία το 1948».

Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, αρχιτέκτων, επίκουρος Καθηγητής Ε.Μ.Π. | Charles–Edouard Jeanneret: Προς μία Νέα Θεωρία της Ιδιοφυΐας

«Η έννοια της ιδιοφυΐας μοιάζει, εκ πρώτης όψεως, να μην μπορεί να συστηματοποιηθεί θεωρητικά. Νοούμενη ως μία εξαιρετική έκρηξη δημιουργικότητας, αποτελεί το αντίθετο των κανόνων, ορίζει το αντίπαλο δέος των παγιωμένων τύπων. Παραδοσιακά, εκφράζει ένα μείγμα ‘φυσικής’ δύναμης και νοητικής ικανότητας υπέρβασης των μιμητικών κωδίκων που η κοινωνική σύμβαση, η ακαδημαϊκή παράδοση ή η αποκρυσταλλωμένη έξη συσσωρεύουν μηχανικά σε συστήματα. Η ‘ιδιοφυΐα’ χαρακτηρίζεται από μία αινιγματική βούληση αναίρεσης των ταξινομημένων ιεραρχήσεων και διάσπασης των κοινωνικά αποδεκτών θεσμίσεων, ιδρύοντας νέες δομές στη θέση των γκρεμισμένων ειδώλων.

Ο Charles-Edouard Jeanneret μοιάζει να κατασκεύασε τον Le Corbusier ως μία αντίστοιχη ιδιοφυΐα, μέσα από έναν γραπτό λόγο με έντονα μεσσιανικά, προφητικά και Νιτσεϊκά χαρακτηριστικά. Παρουσίασε τον εαυτό του ως τον κατ’ εξοχήν μύστη, ιεροκήρυκα και ήρωα του Μοντερνισμού, επινοώντας διαρκώς τις αρχές και τους νόμους που θα όφειλαν να διέπουν τον κτισμένο χώρο του. Στην παρούσα ανακοίνωση επιχείρησα να διερευνήσω την εγκυρότητα της παραπάνω υπόθεσης εργασίας. Χρησιμοποιώντας τον Jeanneret ως παραδειγματική μελέτη περίπτωσης, προσπάθησα να υπερβώ την ‘παραδοσιακή’ έννοια της ιδιοφυΐας.  Υποστήριξα ότι το υπόδειγμα του Jeanneret ως κατασκευής εαυτού, πέρα από τις δηλωμένες προθέσεις του, μας επιτρέπει σήμερα να δομήσουμε μία νέα, επίκαιρη, θεωρία της ιδιοφυΐας στα πλαίσια της Υπερ-νεωτερικότητας».