της Τζίνας Σωτηροπούλου

Ο Φρανκ Λόιτ Ράιτ με το Γκουγκενχάιμ της Νέας Υόρκης έφερε τα πάνω κάτω στις μέχρι τότε αντιλήψεις για τα μουσεία. Ο Φρανκ Γκέρι και το δικό του Γκουγκενχάιμ θα μείνουν στην ιστορία για την απαράμιλλη τουριστική έκρηξη του Μπιλμπάο. Η Τέιτ Μόντερν του Λονδίνου συνδέθηκε απόλυτα με τους Χέρτζοκ & ντε Μερόν, το Μπομπούρ στο Παρίσι εξύμνησε όσο κανένα άλλο κτίριο τον Ρέντζο Πιάνο και τον Ρίτσαρντ Ρότζερς, ενώ τα Εβραϊκά Μουσεία ανέδειξαν τον απόλυτα σύγχρονο αφηγηματικό ντεκονστρουκτιβιστή, Ντάνιελ Λίμπεσκιντ.

Το ίδιο το μουσείο γίνεται έκθεμα προσελκύοντας εκατομμύρια τουρίστες. Η αρχιτεκτονική γίνεται μνημείο και το κτίριο αποκτά συμβολική διάσταση. Γίνεται αφηγητής της αστικής ιστορίας και μνημειακό αποτύπωμα του «τόπου». 

ΒΕΡΟΛΙΝO

Η δυναμικότητα του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου, το ακαθόριστο ζιγκ ζαγκ που δείχνει προς το Άουσβιτς, οι τυχαίες σχισμές φωτός, τα απόλυτα κενά, το κλειστοφοβικό μπετονένιο χωνί, το εκτυφλωτικό κράμα τιτανίου και ψευδαργύρου που αντανακλά τον ήλιο, είναι ένα ντεκονστρουκτιβιστικό μανιφέστο, ένα παράλογο και αόρατο μάτριξ ναζιστικής δίνης. Η οξεία τεθλασμένη γραμμή του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου, το ραγισμένο μοτίβο που παραπέμπει στο αστέρι του Δαυίδ -το οποίο οι Εβραίοι υποχρεώνονταν να φορούν στη ναζιστική Γερμανία- αποτελεί την πεμπτουσία της αποδόμησης. Το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου στην Λιντενστράσε, σε συνεργασία με τους Lubic & Woehrlin Gmbh, είναι κάτι παραπάνω από ένας απλός εκθεσιακός χώρος.

Ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ επιδιώκει μέσω της σύνθεσής του να αποδώσει με ακρίβεια τον τρόπο που ένοιωθαν και ζούσαν χιλιάδες Γερμανοί Εβραίοι. Αφηγείται την ιστορία αυτών που δεινοπάθησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η περιπλάνηση στο μουσείο είναι μια βιωματική εμπειρία, ένα αληθινό ταξίδι πίσω στο χρόνο, μια εγκατάσταση μνήμης με μια αίσθηση διαρκούς απομόνωσης και ατέλειωτου κενού. Το «Κενό» είναι παρόν, παρόλο που χάθηκε ή εξαυλώθηκε, βρίσκεται εκεί, ανάμεσα σε μπετονένιους τοίχους χωρίς μόνωση. Τα σχεδιαστικά του εργαλεία: δύο και μοναδικές γραμμές. «Μια ευθεία, αλλά κομμένη σε πολλά τεμάχια, και μια άλλη βασανισμένη αλλά συνεχιζόμενη εις το διηνεκές του χρόνου». Στις διασταυρώσεις των γραμμών αυτών διαμορφώνονται τα μεγάλα «κενά», οι χώροι εκείνοι που έρχονται να μας θυμίσουν την απουσία των Γερμανών Εβραιών.

Οι συμβολισμοί του Λίμπεσκιντ, καίριοι. Με βιβλικές αναφορές, το κτίριο που ο ίδιος ονόμασε «Ανάμεσα στις γραμμές» έρχεται να ολοκληρώσει την ημιτελή όπερα «Μωυσής και Ααρών» του πρωτοποριακού συνθέτη Άρνολντ Σένμπεργκ και να αποδώσει χωρικά τις «στάσεις του αστεριού» του Βάλτερ Μπένγιαμιν από το βιβλίο του One Way Street. Η παρουσία των απόντων Γερμανών Εβραίων φανερώνεται με τα αμέτρητα ονόματα και λίστες, τις ημερομηνίες γέννησης και τα τοπωνύμια εκτελέσεων που διατρέχουν ολόκληρο το μουσείο. Η είσοδος στο κτίριο γίνεται μέσα από το παλιό μπαρόκ πρωσικό δικαστήριο κατεβαίνοντας μια μυστηριακή σκάλα που συμβολίζει την συνέχεια της ιστορίας του Βερολίνου. Ακολουθεί ο δρόμος που σε βγάζει στον κήπο, τόπο εξορίας και μετανάστευσης. Η τελευταία διαδρομή σε οδηγεί στο απόλυτο αδιέξοδο, στο Κενό του Ολοκαυτώματος. Οι χαράξεις αυτές απλά διασταυρώνονται, σε ένα παράλογο παιχνίδι αποπροσανατολισμού: για να περάσεις ανάμεσα και να βρεθείς στους εκθεσιακούς χώρους πρέπει να διασχίσεις 60 τουλάχιστον γέφυρες. Στα 15.000 τ.μ. του μουσείου συνοψίζεται η τεράστια οικονομικοπνευματική και πολιτιστική συμβολή των Εβραίων πολιτών στο Βερολίνο από τον 4^ο αιώνα και μετά, ενώ η μεταφυσική τραγωδία του Ολοκαυτώματος μετουσιώνεται σε υπαρκτό χώρο μνήμης.

Το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου, το πιο γνωστό έργο του, άνοιξε τις πόρτες του το 1989 αλλά τα επίσημα εγκαίνια του ήταν στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001, την μέρα που ένα από τα πιο σημαντικά σύμβολα του Αμερικανικού Ονείρου, δυο ουρανοξύστες, οι Δίδυμοι Πύργοι, δέχθηκαν επίθεση και βομβαρδίστηκαν σκορπώντας τον θάνατο και τον τρόμο σε χιλιάδες ανθρώπους. Δυο χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2003 ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ κέρδισε τον διαγωνισμό για το γενικό πολεοδομικό σχέδιο, την ανασυγκρότηση του «Ground Zero», του κατεστραμμένου «τόπου» του Διεθνούς Κέντρου Εμπορίου της Νέας Υόρκης.

ΚΟΠΕΓΧΑΓΗ

Το Δανέζικο Εβραϊκό Μουσείο στην Κοπεγχάγη άνοιξε τον Ιούνιο του 2004. Και εδώ ο Λίμπεσκιντ, σε συνεργασία με τους Tomrerfirma Gert Fort A/S, οργανώνει εννοιολογικά την όλη περιπλάνηση. Οι Δανοί Εβραίοι σώθηκαν χάρη στην ανθρωπιά των συμπατριωτών τους. Δανείζεται λοιπόν λίγη από την ουσία της λέξης mitzvah, που σημαίνει υποχρέωση ή καλή πράξη, δίνοντάς της μορφή και αίσθηση. «Ολόκληρο το κτίριο διαβάζεται σαν ένα κείμενο μέσα στο κείμενο. Τα περιθώρια του κειμένου, στην προκειμένη οι τοίχοι, οι εσωτερικοί χώροι και οι προθήκες, παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξιστόρηση του Ταλμούδ». Ο Λίμπεσκιντ συνδιαλέγεται με εδάφια της Βίβλου: την έξοδο, την περιπλάνηση στην έρημο, την Γη της Επαγγελίας και την παράδοση των 10 εντολών δημιουργώντας και εδώ μια αποδομημένη εικαστική εγκατάσταση.

ΣΑΝ ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ

Το Σύγχρονο Εβραϊκό Μουσείο στο Σαν Φρανσίσκο, στην Καλιφόρνια εγκαινιάστηκε στις 8 Ιουνίου 2008. «Άλλο η ελεύθερη Αμερική και άλλο η ναζιστική Γερμανία». Η ελευθερία και η ζωντάνια που εξέπεμπε το Σαν Φρανσίσκο, ουδεμία σχέση είχε με το Βερολίνο την περίοδο του Ολοκαυτώματος. Χωρίς να μοιάζει στο ελάχιστο με το κτίριο που τον έκανε διάσημο ανά την υφήλιο, το πρότζεκτ αυτό δανείζεται την ομορφιά της εβραϊκής λέξης L’ chaim («στη ζωή»), παίζει με τις αποχρώσεις του μπλε και αναδύεται από τα σπλάχνα του παλιού κτιρίου με δυο τεράστιους μεταλλικούς όγκους.

Το μουσείο επηρεάζεται από μια πληθώρα συμβολισμών και δονήσεων του ίδιου του χώρου. Το τσετ και το γιουντ, τα δυο γράμματα της εβραϊκής αλφαβήτου που συνθέτουν την εβραϊκή ευχή “L’Chaim”, στην ζωή, δίνουν την έμπνευση και μεταμορφώνονται στους δύο κυρίως όγκους του κτιρίου. «Τα γράμματα στην εβραϊκή παράδοση δεν είναι απλά σχήματα, αλλά βασικά συστατικά μιας ιστορίας». Αυτή την «ζωντάνια» της λέξης έρχεται να κλέψει ο Λίμπεσκιντ ντύνοντας την όψη του κτιρίου με 3.000 φωτεινά μπλε πανέλα χάλυβα, ιδιαίτερης χρωματικής επεξεργασίας, που αλλάζουν τόνο ανάλογα με την ώρα της ημέρας, τον καιρό και την γωνία οπτικής.

Ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ, με την βοήθεια της αρχιτεκτονικής φίρμας WRNS Studio, επαναχρησιμοποιεί δημιουργικά τον εγκαταλελημένο υποσταθμό ηλεκτρικής ενέργειας της Τζέσι Στριτ του 1907 και προσθέτει τους καινούριους όγκους με ευφάνταστο και παράδοξο τρόπο, πλάθοντας στο εσωτερικό του υπερσύγχρονους εκθεσιακούς χώρους.  Κτισμένο στην εναλλακτική γειτονιά ΣοΜα, στο νούμερο 736 της οδού Μίσιον, δίπλα στο ξενοδοχείο Φορ Σίζονς, το μουσείο έρχεται να εξυμνήσει την πολιτιστική κληρονομιά των Εβραίων και να αναδείξει την τοπική εβραϊκή ιστορία: από τον Λέβι Στράους και το μαγαζάκι που άνοιξε στην γειτονιά το 1853 με τα πασίγνωστα μπλου τζιν του ως τα 10 εβραϊκά πορτρέτα του Άντυ Γουόρχολ και τους καλλιτέχνες του ρωσικού εβραϊκού θεάτρου. Το Σύγχρονο Εβραϊκό Μουσείο, CJM, επιδιώκει να γίνει ένα ζωντανό κέντρο εβραϊκής κουλτούρας αλλάζοντας μια για πάντα την ταυτότητα της περιοχής Γιέρμπα Μπουένα.

Πολύ πρόσφατα, στις 27 Σεπτεμβρίου του 2017 εγκαινίαστηκε το Εθνικό Μνημείο Ολοκαυτώματος στην Οττάβα στον Καναδά. Σε κάτοψη παραπέμπει σε αστέρι, το οπτικό σύμβολο του Ολοκαυτώματος – σύμβολο το οποίο εκατομμύρια Εβραίοι αναγκάστηκαν να φορέσουν από τους Ναζί. 

Ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ είναι ο πιο κατάλληλος για να αφηγηθεί την ιστορία των απανταχού Εβραίων. Έχει ακόμη χαραγμένες στην μνήμη του τις βαθιές πληγές μιας οικογένειας που επέζησε του Ολοκαυτώματος. Γεννημένος το 1946 στο Λοτζ της Πολωνίας, ανατολικά του Βερολίνου, βίωσε έντονα τον αντισημιτισμό, μέχρι που πολιτικογραφήθηκε Αμερικανός το 1965. Σπούδασε μουσική στο Ισραήλ και στην Νέα Υόρκη, αλλά τον κέρδισε η αρχιτεκτονική. Αποφοίτησε από την Κούπερ Γιούνιον της Νέας Υόρκης το 1970 και συνέχισε τις σπουδές του στο Έσσεξ της Αγγλίας. Κριτικός και συνάμα θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ έχει κερδίσει πολλούς διαγωνισμούς και αμέτρητα βραβεία, ενώ διδάσκει σε μερικά από τα πιο γνωστά πανεπιστήμια παγκοσμίως. Το γραφείο του βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, ενώ διατηρεί παραρτήματα και συνεργασίες μεταξύ άλλων στη Ζυρίχη, στο Μιλάνο, στο Σαν Φρανσίσκο, στο Τορόντο και στο Χονγκ Κονγκ. Το πορτφόλιο του περιλαμβάνει, πέρα από τα εβραϊκά μουσεία, ουκ ολίγα πρότζεκτς: το Αυτοκρατορικό Μουσείο Πολέμου στο Μάντσεστερ, το Πολεμικό Μουσείο στη Δρέσδη, την επέκταση του Μουσείου Τέχνης Ντένβερ στο Κολοράντο και του Βασιλικού Μουσείου στο Οντάριο του Καναδά, πολλά εμπορικά κέντρα στην Ελβετία, ουρανοξύστες στη Σεούλ, οικιστικά μεγαθήρια στο Κεντάκι και στην Βαρσοβία,  πολιτιστικά κέντρα στο Δουβλίνο.

Τμήμα του δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό SOUL #issue 27 | 2009