του Θανάση Μήνα

79 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ FELA KUTI

Όσο διαβάζετε, ακούστε δυνατά το ZOMBIE (Fela Kuti, 1976), εδώ

 

77 album,  πάνω από 130 κομμάτια, γύρω στις 400 προσαγωγές σε δικαστήριο. Διώχτηκε, βασανίστηκε και φυλακίστηκε. Άλλαξε δύο φορές το όνομά του. Παναφρικανιστής, πνευματικός καθοδηγητής, ηγέτης μιας αυτόνομης κοινότητας, σύμβολο αντίστασης. Παρ’ ολίγον υποψήφιος για την προεδρία της Δημοκρατίας της Νιγηρίας. Συνθέτης, σαξοφωνίστας, κιμπορντίστας, τραγουδιστής, χορευτής. Βασιλιάς του afro beat….

 

Highlife στο Λονδίνο

Γεννήθηκε στην Αμπεοκούτα, στις 15 Οκτωβρίου του 1938, και το πλήρες όνομά του ήταν Olufela Olusegun Oludotun Ransome-Kuti. H οικογένειά του ανήκε στους Έγκμπα, μία από τις πολλές εθνότητες που συναπαρτίζουν τον λαό των Γιορούμπα,  που υπερτερεί πληθυσμιακά στη Νιγηρία και σε άλλα κράτη της κεντρικής κυρίως Αφρικής. Ο Fela ήταν το τέταρτο παιδί μιας μεσοαστικής οικογένειας: ο πατέρας του πάστορας και διανοούμενος, η μητέρα του εκπαιδευτικός και πολιτική ακτιβίστρια, με ζωηρή δράση στον αγώνα κατά της αποικιοκρατίας και στο κίνημα για την προάσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών στην Αφρική. Υπήρξε μάλιστα και συνεργάτης του πολιτικού ηγέτη Κουάμε Νκρούμαχ, του πρώτου πρόεδρου της ανεξάρτητης Γκάνα (η πρώτη χώρα της υποσαχάριας Αφρικής που ανακήρυξε την ανεξαρτησία της μετά το πέρας της αποικιοκρατίας), ο οποίος θεωρείται συνάμα και ένας από τους εισηγητές του κινήματος του Παναφρικανισμού (που έχει, βεβαίως, τις απώτερες ρίζες του στον Μάρκους Γκάρβι).

Η οικογένειά του είχε κάποια σχετική οικονομική άνεση και έτσι ο Fela μετακόμισε το 1958 στο Λονδίνο με την προοπτική να σπουδάσει ιατρική. Φευ! Ο ίδιος προτίμησε να εγγραφεί στη μουσική σχολή του κολεγίου Trinity, ενώ παράλληλα άρχισε να συμμετέχει, μαζί με άλλους Νιγηριανούς εμιγκρέδες, σε μουσικά σχήματα που έπαιζαν highlife. Εκεί εξάλλου δημιουργήθηκε η εμβρυακή σύνθεση των Koola Lobitos, όπως ονομαζόταν το παρθενικό του σχήμα. Ας σημειωθεί ακόμη ότι αρχικά ο Fela έπαιζε κυρίως τρομπέτα, για να στραφεί αργότερα, από τα τέλη του 60, στο σαξόφωνο και στα πλήκτρα.

Ύστερα από πέντε χρόνια ο Fela επέστρεψε στη Νιγηρία, που στο μεταξύ είχε ανακηρυχτεί κι αυτή σε ανεξάρτητο κράτος, και εγκαταστάθηκε στο Λάγκος, όπου οι Koola Lobitos μεταμορφώθηκαν σε ένα από τα πιο καυτά σχήματα της νυχτερινής ζωής της πόλης. Στο Λάγκος πρωτάκουσε, το 1966 τον Geraldo Pino, τον άνθρωπο που τον επηρέασε όσο κανείς άλλος στα πρώτα του βήματα.

  

Μαύρη Δύναμη

Παρ’ όλα αυτά, οι πρώιμες ηχογραφήσεις  του Fela, υπό την επίδραση του Pino, δεν έμελλε να πραγματοποιηθούν στο Λάγκος, αλλά στο …Λος Άντζελες, εκεί δηλαδή όπου εγκατασταθήκαν για λίγο οι BKoola Lobitos, από το 1969, λίγο μετά το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου της Μπιάφρα στη Νιγηρία. Στην Πόλη των Αγγέλων, ο Fela βρήκε την ευκαιρία αφενός να κάνει τις πρώτες του ηχογραφήσεις, αφετέρου να παρακολουθήσει σε απόσταση αναπνοής την εξέλιξη της jazz και της soul, την εποχή όπου η τελευταία άρχισε να μετασχηματίζεται σε funk. Και, το κυριότερο, χάρη στη στενή φίλη του Sandra Isidore, η οποία σχετιζόταν με τους Μαύρους Πάνθηρες, ο Fela μυήθηκε στο κίνημα της Μαύρης Δύναμης και ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τα γραπτά του Malcolm X και του Eldridge Cleaver. Έλεγε αναφορικά με τη γνωριμία του με τη jazz και το Black Power.

“H jazz ήταν η απαρχή της ρυθμικής μουσικής, που εξελίχτηκε τελικά στο rock n’ roll. Όμως, αυτό που ξέχασαν οι μουσικοί της jazz, επειδή βρίσκονταν μακριά από το «σπίτι» τους, ήταν η περιπλοκότητα που χαρακτηρίζει τους αφρικανικούς ρυθμούς”.

“Είναι τρελό: στις ΗΠΑ, ο κόσμος πιστεύει ότι το κίνημα του Black Power άντλησε την έμπνευσή του από την Αφρική. Οι Αφροαμερικανοί έρχονται εδώ (στην Αφρική) αναζητώντας της αφύπνισή τους. Αυτό που δεν καταλαβαίνουν είναι ότι στην πραγματικότητα αυτοί επανέφεραν εδώ την αφρικανική παράδοση. Για παράδειγμα, στην Αφρική ντρεπόμασταν να φοράμε τις παραδοσιακές μας ενδυμασίες έως ότου είδαμε φωτογραφίες μαύρων που φορούσαν dashikis στην 125η οδό (Νέα Υόρκη)”.

Ο Fela και ο Νονός

Το 1970 οι Koola Lobitos επέστρεψαν στο Λάγκος, όπου o Fela άνοιξε ένα δικό του συναυλιακό club με την ονομασία Afro-Shrine. Παράλληλα, το σχήμα, με την προσθήκη πλέον του τεράστιου Tony Allen στα ντραμς, μετονομάστηκε αρχικά σε Nigeria 70 (και αργότερα σε Africa 70). Την ίδια χρονιά κατέφθασε στο Λάγκος για συναυλίες και ο James Brown με τους J.B’ S. Έχουν γραφτεί πολλά για τη σχέση του Fela με τον Νονό και, κυρίως, για το ποιος από τους δύο επηρέασε ποιον. Ίσως είναι προτιμότερο να μιλάμε για αλληλεπιδράσεις, υπέρ το δέον ισχυρές και γόνιμες, όπως συμβαίνει συνήθως στις περιπτώσεις αυτές. Σ’ αυτό εξάλλου συγκλίνουν ο Bootsy Collins (μπασίστας τότε των J.B’ S) και ο Tony Allen.

“O Fela είχε τότε ένα club στο Λάγκος όπου εμφανιζόταν και όπου δίναμε και εμείς  εμφανίσεις και μας συμπεριφέρονταν σαν να ήμασταν βασιλιάδες. Εμείς με τη σειρά μας τους λέγαμε ότι ήταν οι πιο funky τύποι που είχαμε ακούσει ποτέ μας. Εννοώ ότι, μολονότι ήμασταν η μπάντα του James Brown, οι τύποι μας είχαν εξολοθρεύσει με το παίξιμό τους! Έχω δει και έχω ακούσει πολλά στην καριέρα μου αλλά αυτό το trip δεν θα το αντάλλαζα με τίποτα στον κόσμο” – Bootsy Collins

“O James Brown είχε στείλει τότε τον David Mathews (ο ενορχηστρωτής των J.B’ S) για να τσεκάρει τον Fela. Παρατηρούσε τις κινήσεις των χεριών και των ποδιών του και κρατούσε σημειώσεις… Πήραν πολλά από τον Fela όταν ήρθαν στη Νιγηρία. Όμως θα μπορούσες να πεις ότι οι δυο τους περισσότερο αλληλοεπηρεάστηκαν. Ο Fela επηρεάστηκε από τον James Brown τον καιρό που έζησε στην Αμερική και ο James Brown επηρεάστηκε από αυτόν όταν ταξίδεψε στην Αφρική”.- Tony Allen

 

Africa is the center of the universe

Όπως και να’ χει, η επιστροφή της jazz και του funk στη γη της απώτερης καταγωγής τους και η ηλεκτρισμένη συνένωσή τους με το highlife και τις ρυθμικές-τελετουργικές παραδόσεις των Γιορούμπα, σφυρηλάτησαν το afro beat. Το μουσικό χαρμάνι του Fela, σε συνδυασμό με τις απίστευτες ικανότητές του ως performer, τον έκαναν εξαρχής δημοφιλή τόσο στη Νιγηρία όσο και στις γειτονικές χώρες. Αν παρακολουθήσει κανείς σε dvd κάποια εμφάνισή του από τα 70’ς, θα νομίσει ότι βλέπει άλλοτε έναν Αφρικανό juju (μάγος-θεραπευτής) ο οποίος καθηλώνει το κοινό με τη μυσταγωγία του και άλλοτε ένα υπερκινητικό θηρίο, βαμμένο με «αλλόκοτα» χρώματα, να στροβιλίζεται στους  τελετουργικούς χορούς των Γιορούμπα – από τους οποίους προέρχεται εξάλλου και η περίφημη Σαντερία, η κυριότερη ανιμιστική θρησκεία της Κούβας.

«Η Αφρική είναι το κέντρο του κόσμου» ήταν ένα από τα πιο γνωστά του μότο. Ας μην βιαστεί, πάντως, κάποιος να κατηγορήσει τον Fela ως «εθνικιστή», με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σήμερα η λέξη. Τουναντίον, συνέλαβε έγκαιρα τη διαλεκτική μεταξύ του νέου ριζοσπαστισμού που επέφερε το Black Power στο πλαίσιο της μετααποικιακής συνθήκης.  

Η επανασηματοδότηση – στα όρια του μοντερνισμού- της λαϊκής κουλτούρας των Γιορούμπα , την οποία είχαν προσπαθήσει λυσσαλέα να αφανίσουν οι αποικιοκράτες, αποτέλεσε για τον Fela και τους ομοϊδεάτες του ένα όπλο αντίστασης απέναντι στα υπολείμματα της αποικιοκρατίας. Η αρχική ευφορία των πρώτων χρόνων μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας των περισσότερων αφρικανικών κρατών (αρχές του 60), είχε δώσει τη θέση της, από τις αρχές του 70, σε μια παρατεταμένη ζοφερή περίοδο, την οποία εξακολουθεί να βιώνει η Αφρική. Στις περισσότερες χώρες, οι ιδεολόγοι ηγέτες, που είχαν πρωταγωνιστήσει στον αντιαποικιοκρατικό αγώνα (Κουάμε Νκρούμαχ στην Γκάνα, Πατρίς Λουμούμπα στο Κονγκό, κλπ.),  παραμερίστηκαν ή και εξοντώθηκαν, στο πλαίσιο της ιμπεριαλιστικής αντίδρασης, από στρατηγίσκους και λοιπούς πολιτικούς παράγοντες, πρόθυμους για την εξουσία. Τα δικτατορικά καθεστώτα διαδέχονταν τον ένα το άλλο, ενώ ακόμη κι εκεί όπου ίσχυε τυπικά και μόνο ως πολίτευμα η δημοκρατία, κυριαρχούσε ο απολυταρχισμός και η διαφθορά της κρατικής μηχανής.

Ο Fela λοιπόν προέταξε απέναντί τους τη μουσική του και τους προγονικούς αντιαποικιακούς αγώνες των Γιορούμπα. «Music is the weapon of the future», όπως έλεγε τότε κι ο ίδιος.

Παρ’ όλα αυτά, ο Fela επέλεξε να μην χρησιμοποιήσει τη γλώσσα των Γιορούμπα στους στίχους του, αλλά τη λεγομένη pidgin (παραφρασμένη αγγλική με ντόπια στοιχεία), κι αυτό επειδή επιδίωκε να γίνει κατανοητός απ’ όλους τους λαούς και τις εθνότητες της χώρας του και ακόμη παραπέρα.

Μετωπική σύγκρουση

Ο Fela, φυσικά, έχοντας αποκτήσει τόσο μεγάλη δημοτικότητα και φήμη, δεν πέρασε απαρατήρητος από το τότε καθεστώς της Νιγηρίας. Οι πρώτες απλές «ενοχλήσεις» και «προειδοποιήσεις» άρχισαν να γίνονται συγκεκριμένες το 1975, οπότε η εξουσία περιήλθε με πραξικόπημα στους στρατιωτικούς, οι οποίοι επέβαλλαν μια σκληρή χούντα, που κυριάρχησε στη Νιγηρία έως τα τέλη του 80- κι ακόμη παραπέρα.

Ο Fela αφυπνίζεται εκ νέου. Καταρχάς αλλάζει το όνομά του από Ransome σε Anikulapo, ήτοι «αυτός που κουβαλά τον θάνατο στον σάκο του» σε ελεύθερη μετάφραση από τη γλώσσα των Γιορούμπα. Στη συνέχεια μαντρώνει με φράχτη μια ιδιόκτητη έκταση λίγο έξω από το Λάγκος, όπου αυτοανακηρύσσει την ίδρυση της Δημοκρατίας της Καλακούτα (στα πρότυπο των φαλανιστηρίων του Φουριέ): μιας αυτόνομης κοινότητας (με ηγέτη όμως τον ίδιο, όπως και στην περίπτωση του Marley), όπου επικρατεί η ισονομία και η κοινοκτημοσύνη. Εκεί τέλεσε και τον τελετουργικό γάμο του, νυμφευόμενος συγχρόνως 27 γυναίκες – η πολυγαμία είναι αποδεκτή από τους Γιορούμπα….

Οι στίχοι του Fela γίνονται ολοένα και πιο καυστικοί, όμως οι αρχές, μολονότι τον παρενοχλούν, δεν προβαίνουν σε δραστικά μέτρα εναντίον του, φοβούμενες ενδεχομένως την τεράστια δημοτικότητα του. Ώσπου φτάνει το 1977, χρονιά κατά την οποία η αντιπαράθεση του με το στρατιωτικό καθεστώς έμελε να αποκορυφωθεί. Κατά την εμφάνισή του στο Festival for Black Arts and Culture του Λάγκος, ο Fela ερμηνεύει για πρώτη φορά ζωντανά το περίφημο “Zombie”, που στιχουργικά ήταν μια όχι και τόσο συγκαλυμμένη σάτιρα κατά του καθεστώτος. Έχει πλέον ξεπεράσει τα επιτρεπτά όρια. Στις 15 Οκτωβρίου του 1977, 1.000 πάνοπλοι στρατιώτες εισβάλλουν στην Δημοκρατία της Καλακούτα και πυροβολούν αδιακρίτως. Ο ίδιος και κάμποσοι σύντροφοί του τραυματίζονται σοβαρά από τα πυρά, όπως εξάλλου και η μητέρα του (που παρουσίασε επιπλοκές και υπέκυψε λίγο αργότερα), ενώ το σπίτι του καίγεται συθέμελα και η αυτόνομη κοινότητα διαλύεται. Ο Fela συλλαμβάνεται, δικάζεται και τελικά αφήνεται ελεύθερος και αυτοεξορίζεται στην Γκάνα, όπου ξεκινά μια νέα καριέρα, εξίσου επιτυχημένη.

 

Επιστρέφει στην πατρίδα του το 1979, όπου ζει με περιορισμούς. Παρ’ όλα αυτά, σχηματίζει το πολιτικό κόμμα MOP (Movement of the People) και δηλώνει υποψήφιος για τις προεδρικές εκλογές του ίδιου χρόνου, όμως το καθεστώς επικαλείται νομικίστικα κολλήματα και του απαγορεύει να πάρει μέρος.

«Ήμουν ο μοναδικός που αντιστάθηκε στο στρατιωτικό καθεστώς» θα δήλωνε λίγο αργότερα ο ίδιος. «Τα πάντα μπορούσαν τότε να συμβούν σε μια χώρα σαν τη Νιγηρία…Αν εκλεγόμουν πρόεδρος θα ήταν σαν να είχε συμβεί μια πολιτιστική και πνευματική επανάσταση. Ο κάθε ξεχωριστός πολίτης θα αισθανόταν σαν να είχε εκλεγεί πρόεδρος ο ίδιος…».

Το σύμβολο  

Οι παρενοχλήσεις, οι συλλήψεις και οι διώξεις εναντίον του θα συνεχιστούν και τα επόμενα χρόνια. Τον Σεπτέμβριο του 1984 θα συλληφθεί στο αεροδρόμιο του Λάγκος, με την κατηγορία ότι μετέφερε περισσότερο συνάλλαγμα από το επιτρεπτό εκτός της χώρας, και καταδικάστηκε σε 5ετή φυλάκιση (!). Θα αρχίσει να ηρεμεί μόνο προς τα τέλη του 80, οπότε το καθεστώς εξακολούθησε μεν να ελέγχεται από τους στρατιωτικούς, ωστόσο έγινε λίγο πιο «ανεκτικό» και «φιλελεύθερο».

Στις αρχές του 80 οι Africa 70 μετονομάζονται σε Egypt 80. Η Δύση αρχίζει σιγά σιγά να ανακαλύπτει τον Fela και να τον αγκαλιάζει. Ο Roy Ayers και ο Ginger Baker συνεργάζονται μαζί του. Ο Brian Eno, ο Bill Laswell και ο David Byrne  δηλώνουν σε συνεντεύξεις τους τον θαυμασμό τους προς αυτόν. Οι στίχοι του αρχίζουν να γίνονται πιο διεθνιστικοί και στο στόχαστρό του μπαίνουν πλέον πολιτικοί όπως η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν. Οι κριτικοί τον αποθεώνουν και κάνουν λόγο για τον «νέο Bob Marley». Οι δυτικοί τον ανάγουν στο αδιαφιλονίκητο σύμβολο της μουσικής της Αφρικής και γενικότερα της «world music» (όρος που μάλλον τείνει να κηδεμονεύει και να τσουβαλιάζει τις τοπικές κουλτούρες, ανατρέχοντας στον Οριενταλισμό του Edward Said.).

Ο Fela θα παραμείνει ενεργός και δημιουργικός έως τα τελευταία χρόνια της ζωής του, οπότε διαγνώστηκε ότι είχε προσβληθεί από τον ιό του Aids. Μετά τον πρόωρο θάνατο του (1997), η μουσική του κληρονομιά μεταβιβάστηκε στον γιο του, τον γνωστό πλέον Femi Kuti, οποίος όντως σαν να’ χει πάρει κάτι από το δικό του ταλέντο.

Προς τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Fela, υπό την επίδραση ενός witch doctor, άρχισε να ενδίδει στις μυστικιστικές παραδόσεις των Γιορούμπα, που πιστεύουν ότι τα πνεύματα των προγόνων ζουν σε άλλες διαστάσεις και επηρεάζουν τον κόσμο των ζωντανών. Ίσως ήταν ο τρόπος του να συμφιλιωθεί με τη ιδέα του θανάτου. Στην εξαιρετική βιογραφία του This Bitch Of A Life, του συγγραφέα Carlos Moore, αναφέρει χαρακτηριστικά «Ο θάνατος δεν με τρομάζει φίλε. Όταν πέθανε η μητέρα μου, αυτό συνέβη επειδή απλώς είχε τελειώσει ο χρόνος της σε αυτή τη Γη. Γνωρίζω ότι, όταν πεθάνω κι εγώ, θα την ξαναδώ, επομένως γιατί να με τρομάζει ο θάνατος; …Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν τυχαία συμβάντα στις ζωές μας. Αυτό που βιώνω σήμερα, περιγράφεται στις αφρικανικές θρησκείες. Θα κάνω αυτό που μου αναλογεί…και μετά θα φύγω φίλε, απλώς θα φύγω!».

ΕΙΠΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ FELA

“Υπήρχε εκτεταμένη διαφθορά στη Νιγηρία της εποχής του και αυτός την εξέθεσε στον κόσμο. Ωστόσο, το κοινό, ακόμη κι οι εχθροί του, τον αγαπούσαν πρωτίστως  για τη δυναμική του μουσική”– Roy Ayers

“Ο Fela βγήκε στη σκηνή και άρχισε να κάνει τα δικά του…δεν είχαμε ξαναδεί κάτι τέτοιο έως τότε…Ήταν κάτι το εκπληκτικό…Απορρόφησα αμέσως αυτά που άκουγα και έβλεπα…και έκτοτε (τα στοιχεία αυτά) έγιναν τμήμα του εαυτού μου”– Bootsy Collins (J.B.s και Funkadelic)

“Τον παρακολούθησα να παίζει live και ήταν μια από τις πιο συναρπαστικές εμπειρίες της ζωής μου. Έπαιξε τρία μόλις κομμάτια μέσα σε περίπου τέσσερις ώρες. Ήταν το καλύτερο πράγμα που άκουσα ποτέ μου”– Flea (Red Hot Chili Peppers)

“Οι ρυθμοί του Fela ήταν ανεπανάληπτοι: γεμάτοι ένταση και εκστατικοί”– David Byrne (Talking Heads)

“Ο Fela ήταν σαν ένας συνδυασμός ανάμεσα στον Frank Sinatra και στον Huey Newton (ο ένας εκ των δύο ιδρυτών του Black Panther Party). Από τη μία γέμιζε στάδια και από την άλλη ήταν ο πιο αντικαθεστωτικός τύπος που μπορείς να φανταστείς. Η στάση του σε όλα ήταν τόσο σκληροπυρηνική”– Ian Mackaye (Fugazi)

“Σεβόμουν πάντα την ορμή του Fela να επιφέρει πολιτικές αλλαγές μέσω τις μουσικής του.  Όταν τον είδα ζωντανά, ο Fela στην αρχή απλώς στεκόταν στη σκηνή και μιλούσε στον κόσμο. Τότε κάποιος από το κοινό του φώναξε «παίξε μόνο ένα τραγούδι» και ο Fela του απάντησε «ο μόνος λόγος για τον οποίο παίζω μουσική είναι για να μπορώ να ανεβαίνω στη σκηνή και να μιλάω»…Και έτσι όμως, η μουσική του ήταν ανάμεσα στις καλύτερες που έχω ακούσει ποτέ μου“– Adam Yauch (Beastie Boys)

“Οι επανεκδόσεις του Fela δημιούργησαν μια νέα γενιά «τρελλών» με το sampling. Μετά το funk, το afrobeat είναι ο επόμενος καρπός που θα καταναλωθεί από τους μουσικούς του hip hop”– Ahmir Thompson (The Roots)

“Έχω στη δισκοθήκη  μου περισσότερους δίσκους του Fela, από οποιουδήποτε άλλου μουσικού…Λατρεύω κυρίως τις μπασογραμμές του…είναι τόσο ρυθμικές αλλά και τόσο μελωδικές και όμορφες συγχρόνως…”– Brian Eno

 

 

ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑΣ

Open & Close (1971) | Roforofo Fight (1972) | Shakara (1972) | Afrodisiac (1973) | Confusion (1975) | Expensive Shit (1975) | Na Poi  (1976) | Upside Down (1976) | Sorrow Tears and Blood (1977) | Zombie (1977) | Fela Ranshome-Kuti and the Africa 70 with Ginger Baker live (1978) | 2.000 Black (live, σε συνεργασία με τον Roy Ayers, 1980) | Black President (1981) | Music of Many Colours (σε συνεργασία με τον Roy Ayers, 1984) | Beasts of No Nation (1989) | Black Man’s Cry  (1992) | The ’69 Los Angeles Sessions (οι πρώτες ηχογραφήσεις με τους Koola Lobitos, εκδόθηκε το 1994) 

Τα περισσότερα album του Fela έχουν επανεκδοθεί από τη βρετανική εταιρεία Wrasse: wrasse records

ΠΗΓΕΣ

This Bitch Of A Life, Carlos Moore (Allison & Busby, 1982)

Fela, Why Blackma Carry Shit, Mabinuori Kadoye Idoyu (Florent-Massot, 2000)

Δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό Jazz + Τζαζ