της Τζίνας Σωτηροπούλου

Παρίσι, Γαλλία

«Άντρες και γυναίκες, άνθρωποι της άμμου, του ανέμου, του φωτός και της νύχτας. Εμφανίστηκαν σαν σε όνειρο στην κορυφή ενός αμμόλοφου, σαν να τους γέννησε ο ασυννέφιαστος ουρανός, και κουβαλούσαν στα μέλη τους κάτι από τη σκληρότητα του σύμπαντος». Ζαν-Μαρί Γκυστάβ Λε Κλεζιό, «Έρημος» (Καστανιώτης, 2008, µτφ. Γιώργος Ξενάριος)

Παρίσι: δίπλα στον Σηκουάνα, στο κέντρο της πλατείας του Ινστιτούτου του Αραβικού Κόσμου (ΙΜΑ) στήθηκε για σχεδόν πέντε μήνες (Οκτώβριος 2014 – Μάρτιος 2015) μια γιγαντιαία σκηνή η οποία παραπέμπει σε μια διαδεδομένη μορφή κατοικίας που απαντά στους καταυλισμούς της Δυτικής Σαχάρας. H επιβλητική αρχιτεκτονική εγκατάσταση του γραφείου KILO ARCHITECTURES, της Linna Choi και του Tarik Oualalou, με έδρα το Παρίσι και την Καζαμπλάνκα και σε γενική επίβλεψη και διαχείριση της Κλεοπάτρας Μάλαμα, κατασκευάστηκε στο πλαίσιο της έκθεσης «Το σύγχρονο Μαρόκο». Μια συνεργασία του Ινστιτούτου με το Εθνικό Ίδρυμα Μουσείων του Βασιλείου του Μαρόκου, που ολοκληρώθηκε την 1^η Μαρτίου και θα ταξιδέψει σύντομα στο Ντουμπάι.

Η έκθεση, που μας σύστησε τις πολλαπλές πτυχές της τρέχουσας δημιουργίας στο Μαρόκο -από την τέχνη, την αρχιτεκτονική και τον κινηματογράφο μέχρι τον χορό, το ντιζάιν, τη λογοτεχνία, τη μουσική και το θέατρο- φιλοξενήθηκε στο κτίριο ΙΜΑ που το 1987 χάρισε τη διεθνή αναγνώριση στον Ζαν Νουβέλ, μετέπειτα κάτοχο του –σημαντικότερου- διεθνούς αρχιτεκτονικού βραβείου Πρίτσκερ (2008).

«Η ιδέα ξεκίνησε με αφορμή την έκθεση του ΙΜΑ, κατόπιν πρωτοβουλίας της διεύθυνσης και συγκεκριμένα του Jack Lang, πρώην υπουργού Παιδείας και Πολιτισμού. Τα τελευταία χρόνια στήνονται αρκετές καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις στο προαύλιο, ανάμεσα στο κτίριο των Jean Nouvel & Architecture Studio και του πανεπιστημίου Jussieu: έργο μιας άλλης εποχής του Édouard Albert, όπως για παράδειγμα το εστιατόριο Orient Express το 2014 ή το περίπτερο « mobile art » της Zaha Hadid το 2011» επισημαίνει η Κλεοπάτρα Μάλαμα.

Η γιγαντιαία σκηνή λειτούργησε πρωτίστως ως τοπόσημο και σύμβολο της μεγάλης αυτής έκθεσης που αναδεικνύει τη μαροκινή κουλτούρα, ιχνηλατώντας την έρημο της Δυτικής Σαχάρας, ένα ανεξερεύνητο αρχιτεκτονικό πεδίο, ένα συνεχές τοπίο κλιματολογικής, κοινωνικής αλλά και πολιτικής έντασης. Ο κύριος εμπνευστής της εγκατάστασης αυτής, ο αρχιτέκτονας Tarik Oualalou, κάνει λόγο για ένα πολύ σύγχρονο και οικείο έργο, καθόλου παραδοσιακό.

«Η οικειότητα προέρχεται από την διερεύνηση μιας αρχιτεκτονικής τυπολογίας αρχαιότατης και πρωτόγονης, μιας τυπολογίας της «σκηνής» που φτάνει από το Μαρόκο μέχρι τη Μογγολία. Η προσωρινή εγκατάσταση συνάδει με την κουλτούρα της νομαδικής αρχιτεκτονικής. Είναι σύγχρονη με την έννοια μιας ασύμμετρης μοναδικής κατασκευής που αναδύεται από το έδαφος.

Ωστόσο, το ύφασμα που έχει χρησιμοποιηθεί για να καλύψει την σκηνή, κατασκευάστηκε από παραδοσιακούς συνεταιρισμούς που διευθύνονται από γυναίκες του Νότιου Μαρόκου. Η Δυτική Σαχάρα είναι μια πολύ προβληματική περιοχή για το Μαρόκο, είναι στην καρδιά της μαροκινής ταυτότητας από την στιγμή της προσάρτησής της στην χώρα το 1975, αλλά παραμένει στο περιθώριο σε σχέση με την πολιτιστική ενσωμάτωσή της. Οπότε το να κάνεις αυτή την σκηνή το σύμβολο του σύγχρονου Μαρόκου, είναι αυτό καθαυτό μια πολύ ριζοσπαστική θέση».

Οι αρχιτέκτονες δημιούργησαν μια εικαστική εγκατάσταση που ανασυνέθεσε την τυπολογία των αυθεντικών σκηνών Χάιμα των νομάδων της μαροκινής ερήμου, παράγοντας μια τεταμένη κορυφογραμμή που οικειοποιείται τις παραδοσιακές τεχνικές αιώνων με μια νεωτερική ματιά. Επανεφηύραν το frig, τους νομαδικούς καταυλισμούς που περιλαμβάνουν πολλές μαύρες σκηνές Χάιμα με διαφορετικές χρήσεις: κατοικία, εκπαίδευση, χειροτεχνία. Στο πλαίσιο πιλοτικού προγράμματος κοινωνικής, αλληλέγγυας και εναλλακτικής οικονομίας, γυναίκες της περιοχής της ερήμο ύφαναν και έραψαν συνεργατικά flij, δηλαδή οκτώ ορθογώνιες λωρίδες υφάσματος, μήκους 17 μέτρων, από μαλλί δρομάδας και κατσίκας, για την επικάλυψη των 680 τ.μ. της σκηνής.

Η Κλεοπάτρα Mάλαμα συμμετείχε εξαρχής στην οργάνωση αυτού του «δημιουργικού ανεμοστρόβιλου» ως υπεύθυνη της μελέτης εφαρμογής και του εργοταξίου, με κύρια πρόκληση τη δημιουργία μιας αυτοφερόμενης κατασκευής. «Δεν είχαμε δικαίωμα να τρυπήσουμε το έδαφος για να στερεώσουμε τους πυλώνες. Αυτό έκανε την μελέτη περισσότερο πολύπλοκη» αναφέρει. 

«Η μεμβράνη, το περιμετρικό πλαίσιο από μεταλλικές πλάκες, οι εντατήρες και τα συρματόσχοινα λειτούργησαν σαν σύνολο, ενώ η μάλλινη επικάλυψη προσέθεσε επιπλέον βάρος στην κατασκευή. Η επιτόπια τοποθέτηση των λωρίδων από μαλλί πρόβατου και καμήλας της ερήμου πάνω στην μεμβράνη έγινε σε συνθήκες πραγματικής “αναρρίχησης”. Και αυτό ήταν εντυπωσιακό.

Αλλά και ο εσωτερικός χώρος είναι εκπληκτικός. Ένας χώρος μεγάλου ύψους,  άλλης κλίμακας. Η ιδέα του κύβου που μετατρέπεται από τραπέζι σε κάθισμα και από εκεί σε χώρο έκθεσης σε συνδυασμό με τα μοτίβα του Μαρόκου οργανώνουν τον χώρο σε ενότητες και θέτουν τα όρια της σκηνής. Η σκούρα μεμβράνη σε αντιπαράθεση με τα χαλιά στο έδαφος και τα χρώματα των κύβων, μας ταξιδεύουν κάπου αλλού: κάπου στην έρημο, ένα ταξίδι σε μια άλλη εποχή».

Ο Tarik Oualalou υπογραμμίζει:

Οι βίαιες συνθήκες που επικρατούν σ’ αυτές τις περιοχές ωθούν την αρχιτεκτονική στο να ξαναβρεί τις οντολογικές διαστάσεις της. Εκεί η μόδα, οι τάσεις και τα ευφυολογήματα εξαφανίζονται προς όφελος ενός πιο σημαντικού προβληματισμού. Η έρημος είναι ένα εξαιρετικό μέρος για την ανασύσταση της αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μια επιστροφή στις πραγματικές ανάγκες».

Ο ίδιος αρχιτέκτονας ήταν μάλιστα ο επιμελητής της πρώτης συμμετοχής του Μαρόκου στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2014, με το ίδιο κυρίαρχο θέμα: «Κατοικώντας στην έρημο». Εκεί προσκάλεσε τον επισκέπτη να ανακαλύψει αρχιτεκτονικές ουτοπίες προσαρμοσμένες στις κλιματολογικές συνθήκες της ερήμου, σε μια εγκατάσταση γεμάτη αληθινή άμμο.

Θα μπορούσε άραγε η έρημος Σαχάρα να προσεγγιστεί αναπτυξιακά, ίσως και τουριστικά, με τον απαιτούμενο σεβασμό στις νομαδικές κοινωνίες;

«Δεν νομίζω ότι η έρημος είναι μέρος μιας αναπτυξιακής διάστασης του τουρισμού, και δεν βλέπω τις νομαδικές κοινωνίες σαν εύθραυστες δομές παγωμένες στο χρόνο που πρέπει να προστατευτούν ως αυτόχθονες μιας περασμένης αποικιοκρατικής εποχής. Οι κοινωνίες που κατοικούν στην έρημο είναι απίστευτα προσαρμοσμένες στην εποχή τους χωρίς κανένα πρόβλημα.

Αυτό το κομμάτι γης και οι λαοί που το κατοικούν είναι στην πραγματικότητα ένας σύνδεσμος μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής. Οι νομάδες είναι πρόσφυγες, πλοηγοί και περιηγητές, και η Σαχάρα μια μεγάλη θάλασσα που ενώνει όλες τις χώρες που την περιβάλλουν. Ιδωμένο από αυτή τη σκοπιά, η ανάπτυξη της ερήμου είναι πρώτα και πάνω απ ‘όλα ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των χωρών που συνορεύουν μ’ αυτή. Είναι γραμμική ανάπτυξη περισσότερο, παρά ανάπτυξη σημείων».

Ο Tarik Oualalou χαρακτηρίζει τη μαροκινή αρχιτεκτονική ως την πλουσιότερη και πιο ζωντανή στον σημερινό αραβικό και βορειοαφρικανικό κόσμο. «Από την αρχή του εικοστού αιώνα και μέχρι το ’80, το Μαρόκο ήταν μια μοναδική ζώνη έρευνας και πειραματισμού στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία. Το Μαρόκο ως χώρα σύνθεσης: την ίδια στιγμή χώρος υποδοχής ενός συνόλου επιρροών και τόπος ριζοσπαστικού πειραματισμού.  Η σύγχρονη μαροκινή σκηνή, χωρίς να στερείται ταλέντων, έχει χάσει μέρος αυτής της φιλοδοξίας.

Πάντα πίστευα ότι η μόνη μεγάλη παράδοση στο Μαρόκο είναι η νεωτερικότητά του, και αυτό ακριβώς προσπαθώ με το έργο μου να επισημάνω. Προτιμώ λοιπόν να μιλάμε για μια αρχιτεκτονική στο Μαρόκο, αντί για μια μαροκινή αρχιτεκτονική. Ως φιλόξενος τόπος, το Μαρόκο προσελκύει ολόκληρη την παγκόσμια αρχιτεκτονική σκηνή, από τον Christian de Portzamparc και τους Morphosis ως τον Jean Nouvel και τον David Chipperfield. Στο πλαίσιο αυτό, καμιά εικοσαριά γραφεία εντάσσονται στο σύγχρονο αρχιτεκτονικό γίγνεσθαι του Μαρόκου».

Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό SOUL #issue 84 | Μάιος 2015